Historia filozofii

 
213
naukowej. Wiek XIV, który zaniedbał filozoficzne konstrukcje, rozwinął i autonomicznie potraktował 
nauki specjalne, zwłaszcza przyrodnicze, jak fizyka i astronomia, a także ł humanistyczne, jak ekonomia. 
W zakresie tych nauk scholastycy nowej szkoły dokonali rzeczy doniosłych: myśli, które uchodzą za 
najważniejsze zdobycze nowoczesnej kultury, powzięli jeszcze na parę wieków przed Odrodzeniem. 
5. 
TRWANIE OKRESU
.
 
Okres, rozpoczęty w XIV w., trwał do końca średniowiecza, czyli do chwili, 
kiedy Odrodzenie wysunęło swe nowe hasła. Trwał zatem przez dwa stulecia, do końca XV w., a tylko 
we Włoszech przemiana nastąpiła wcześniej, już w pierwszej połowie XV w. Okres ten przeszedł dwie 
fazy. Pierwsza połowa XIV w. była filozoficznie bujna i twórcza. Wtedy powstały nowe idee i via 
moderna stworzyła nie tylko podstawy, ale wyciągnęła z nich najradykalniejsze konsekwencje. Natomiast 
koniec XIV w., a zwłaszcza w. XV był już czasem stagnacji: nominalizm, niedawno jeszcze rewolucyjny 
i żywy, przestał się rozwijać i stał się kanonem szkolnym, tak samo jak tomizm i skotyzm. W tym okresie 
stagnacji Odrodzenie zastało scholastykę: to uczyniło jego triumf tak łatwym. 
6. 
ROZROST TERYTORIALNY
.
 
W ostatnim okresie scholastyki powstały liczne wszechnice i 
środowiska naukowe, i terytorium, na którym uprawiano filozofię, rozszerzyło się wybitnie. Z początku 
Paryż i Oksford były bez współzawodnictwa; ale w drugiej połowie XIV w. powstały ważne ośrodki 
uniwersyteckie: Kolonia, Wiedeń, Heidelberg, Praga czeska, Kraków. Do panujących dotąd w nauce 
Francji i Anglii przyłączyły się kraje germańskie i słowiańskie. Dla Polski i dla Czech ostatni okres 
scholastyki był pierwszym okresem filozofii. Włochy nie były w tej epoce czynnikiem twórczym; ale idee 
stworzone w Paryżu i Oksfordzie dostały się do Włoch i tam, zwłaszcza w Padwie, przechowały się 
długo. 
7. 
SZKOŁY
.
 
Końcowy okres średniowiecznej filozofii obejmował sześć głównych prądów. Z nich 
cztery należały do via antiąua: tomizm, skotyzm, awerroizm i augustynizm; krytycyzm zaś i mistycyzm 
stanowiły via moderna. 
A) Tomizm miał w tym okresie wiele ośrodków i wielu przedstawicieli, zwłaszcza wśród dominikanów. 
Ośrodek najważniejszy miał w uniwersytecie w Kolonii, choć właśnie tam w XV w. pewna część szkoły 
wypowiedziała się za doktryną Alberta Wielkiego i, jak on, wzmocniła czynniki neoplatońskie wobec 
perypatetyckich. 
B) Skotyzm miał również zastępy zwolenników, najwięcej wśród franciszkanów i początkowo najwięcej 
w Anglii. Słynnymi jego przedstawicielami w początku XIV w., gdy kształtowały się nowe idee, byli 
Franciszek de Mayronis (zm. 1325) i Tomasz Bradwardine (ok. 1290-1349). 
C) Augustynizm miał również obrońców, między innymi oksfordzkiego franciszkanina, Jana Rodingtona, 
który działał na początku XIV wieku. 
D) Awerroizm łaciński pomimo zakazów nie wygasł. Szkoła awerroistów istniała przede wszystkim w 
Paryżu, a poza tym w Oksfordzie i w Padwie. Paryska szkoła miała słynnego przedstawiciela w Janie z 
Jandun (zm. 1328), który dał awerroizmowi zwrot jawnie antykościelny, a nawet antyreligijny, i 
ostatecznie zmuszony był zbiec z Paryża i szukać schronienia na dworze walczącego z papiestwem 
Ludwika Bawara. W Oksfordzie niektórzy filozofowie, jak kardynał Fitz Ralph i karmelita Jan 
Baconthorp (zm. 1346), usiłowali zbliżyć awerroizm do myśli chrześcijańskiej. Szkoła padewska, która 
wydała między innymi Pawła z Wenecji, przetrwała najdłużej, aż po wiek XVII. 
Dwie mniejsze szkoły - augustynistów i awerroistów - wielokrotnie zbliżały się do nowych prądów, 
podczas gdy tomizm i skotyzm zostały zawsze typową via antiąua. 
E) Krytycyzm, prąd szeroki i wielorako rozgałęziony, miał najwpływowszego przedstawiciela w 
Ockhamie. 
F) Mistycyzm, który w tej epoce rozwijał się najbujniej w Niemczech, wydał przede wszystkim Eckharta. 
Dwa ostatnie prądy wprowadziły nowe idee do filozofii średniowiecznej i będą rozważone szczegółowiej. 
 
OCKHAM I KRYTYCYZM ŚREDNIOWIECZNY 
 
Zaledwie w XIII w. scholastyczny sposób myślenia znalazł swój pełny wyraz, a już od początku 
XIV w. rozpoczęła się przeciw niemu reakcja. Jeszcze w pełni średniowiecza przyszedł czas krytycyzmu. 
„Nowa szkoła" wypominała „starej " jej pojęciowy realizm, jej dogmatyczne pojmowanie nauki, jej 
abstrakcyjny tok rozumowania; sama zaś głosiła nominalizm, daleko idący sceptycyzm i intuicyjno-
empiryczny program badań. Był to ruch żywiołowy, który jednocześnie w wielu umysłach powstał i 
szybko opanował główne środowiska filozoficzne, Paryż i Oksford. Najtypowszym i najwpływowszym 

---

 
214
jego przedstawicielem był Ockham. 
ŹRÓDŁA KRYTYCYZMU. Ruch ten, choć wystąpił gwałtownie, przygotowywał się dawno, acz 
niewidocznie; zarodki jego istniały już wówczas, gdy stara scholastyka była w pełni rozkwitu. Nowy 
nominalizm, empiryzm i sceptycyzm miały swe dawne źródła. 
N ominął iż m miał starą tradycję, sięgającą przynajmniej XI w., i tylko na przeciąg XIII w. był wyparty 
całkowicie przez realizm. Empiryzm miał w scholastyce tradycję uboższą, ale stalszą, bo nawet w XIII w. 
nie została przerwana i w tym właśnie wieku wydała szkołę oksfordzką i swego najświetniejszego 
przedstawiciela w osobie R. Bacona. 
Sceptycyzm natomiast we wcześniejszym średniowieczu nie wystąpił nigdy w zdecydowanej postaci. 
Jednakże już wtedy głoszone były idee, które, gdy moment odpowiedni nadszedł, stały się bodźcem i 
argumentem sceptycyzmu. Idee te pochodziły z czterech źródeł: 
1. 
FILOZOFIA ARABSK
.
O
-
ŻYDOWSKA 
skłaniała się do sceptycyzmu. Najpierw a) przez awerroizm i 
jego teorię podwójnej prawdy. Awerroiści twierdząc, że choć dowód jest po stronie rozumu, to prawda 
jest po stronie wiary, odbierali wartość dowodom i dyskwalifikowali przez to rozum tak samo, jak to 
czynili sceptycy. Również b) ortodoksi arabscy stanowili skarbnicę dla sceptycyzmu, a najwięcej Algazel, 
który umyślnie poniżał filozofię, by w wierze ukazać jedyne zbawienie. Wskazywał tedy, iż filozofia nie 
daje dowodu dla prawd najważniejszych, jak ta, że Bóg jest niematerialny i że jest przyczyną świata; 
kwestionował nawet samą zasadę przyczynowości, na której filozofia opiera swe dochodzenia, boć Bóg, 
jako wszechmocny, może postępować i wbrew tej zasadzie. Poglądy Algazela zreferował Majmonides i 
przez jego pośrednictwo oddziałały na scholastykę. 
2. 
AUGUSTYNIZM
,
 
choć pozory przemawiają przeciw temu, szedł sceptycyzmowi również na rękę. 
Jego podstawową doktryną był bowiem iluminizm, który w nadprzyrodzonym oświeceniu widział 
warunek poznania prawdy; albowiem siły przyrodzone umysłu są niedostateczne do jej poznania. Toteż 
sceptycy XIV wieku mogli powoływać się na myślicieli augustyńskiego prądu, na Bonawenturę, 
Grosseteste'a, R. Bacona lub Henryka z Gandawy. A właśnie z tymi filozofami liczono się bardzo w 
początku XIV wieku; w Paryżu wprawdzie przewagę miał Tomasz, ale w Oksfordzie największymi 
powagami byli Grosseteste i Henryk. Duns Szkot wprawdzie porzucił iluminizm, ale na początku XIV 
wieku znów odnowił go Rodington. 
3. 
ARYSTOTELIZM 
także zawierał pewien czynnik, do którego mogli nawiązać sceptycy. 
Arystoteles mianowicie od poznania, które daje pewność, odróżniał domysł, który obraca się jedynie w 
sferze prawdopodobieństwa; opracował nie tylko teorię poznania - w Analitykach, ale i teorię domysłu - 
w Topikach. Otóż na Topiki i nie obowiązujący charakter rozumowań tam przedstawionych mogli 
powoływać się sceptycy. Już wcześniejsi scholastycy odróżniali, zgodnie z owym podziałem 
Arystotelesa, rozumowania pewne, które przeprowadzają dowód (demonstrationes), i prawdopodobne, 
które co najwyżej mogą przekonać (persuasiones). Logika rozumowań prawdopodobnych była od XIII 
wieku uprawiana z zamiłowaniem; logiki tej - lub, jak ją nazywano, „dialektyki" - zaczęły ukazywać się 
specjalne podręczniki. Nie pierwszy i nie oryginalny, ale najsławniejszy był podręcznik Piotra Hiszpana, 
znany pod nazwą Summulae; umiał on rozpowszechnić idee dialektyki i przez to stał się jednym ze 
sprawców przewrotu filozoficznego, jaki dokonał się w XIV wieku. Przezeń zasmakowano w 
swobodnych rozumowaniach dialektycznych i zaniedbano surowych przepisów Analityk na rzecz luźnych 
wzorów Topik. Przy pomocy dialektyki każdą tezę można było ostatecznie jakimiś argumentami poprzeć, 
nawet najdziksze sofizmaty (wymyślanie i dowodzenie sofizmatów stało się ulubionym ćwiczeniem 
dialektycznym, jak niegdyś w epoce greckiej sofistyki). Zatarła się granica między twierdzeniami 
pewnymi a wątpliwymi, między tymi, co są rzeczą niezawodnej wiedzy (scibile), 
a tymi, co jedynie są rzeczą domysłu (opinabile) i wiary (credibite). Teren dla sceptycyzmu był gotów. 
4. 
SKOTYZM
,
 
który przez swój ultrarealizm był najbardziej stanowczym przeciwieństwem nowych 
dążeń, przygotował jednak sceptycyzm, a to głównie: a) przez woluntaryzm teologiczny: wszystkie 
prawdy zależne są od woli Bożej i byłyby fałszami, gdyby wola Boża była inna; łatwo stąd było 
wyciągnąć wniosek, że pewność, jaką przypisujemy naszej wiedzy, jest rzekoma; b) Szkot zaczął 
kwestionować dowodliwość twierdzeń teologicznych ; sceptycyzm teologiczny modernistów XIV w. 
kontynuował tylko jego akcję. 
Szkot torował drogi nie tylko sceptycyzmowi, ale i intuitywizmowi: był tym, który precyzyjnie oddzielił 
poznanie intuicyjne od abstrakcyjnego. Ockham był bliższy Szkota niż Tomasza; nie przypadkiem 
ewolucja scholastyki szła w tym porządku: od tomizmu do skotyzmu, a od skotyzmu dopiero do 

---