Historia filozofii

 
211
jak Dawid z Dinant i Amal-ryk z Bene, zostali potępieni przez Kościół. - Drugie ćwierćwiecze: Znalazła 
się droga porozumienia scholastyki z antykiem; pracowali nad tym zarówno zwolennicy starej, platońsko-
augustyńskiej tradycji (Wilhelm z Owernii, Aleksander z Hales, Robert Grosseteste) jak i przedstawiciel 
nowego arystotelizmu, Albert Wielki. - Trzecie ćwierćwiecze: okres najpłodniejszy i najświetniejszy. 
Pierwszymi myślicielami świata byli Albert i Tomasz z Akwinu. Współcześnie z nimi działał znakomity 
przedstawiciel augustynizmu, Bonawentura, oraz Roger Bacon. Był to okres ostatecznego uformowania 
się prawowiernej filozofii. Jednocześnie rozwijał się wprawdzie awerroizm, w samym Paryżu działał 
Siger z Brabantu, ale uległ wobec przeciwdziałania Kościoła. - Czwarte ćwierćwiecze: Wielkich 
filozofów zabrakło, Roger Bacon żył jeszcze, ale bez uznania i wpływu; mistrzów zeszłego pokolenia 
zastąpili teraz ich uczniowie, którzy bronili ich doktryn i po części je rozwijali. Najsamodzielniejszy w tej 
rzeszy był Henryk z Gandawy. Pod koniec zaś stulecia wystąpił nowy mistrz, który wskazał kierunek 
dalszemu rozwojowi scholastyki: Duns Szkot. 
WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE 
Wiek XIII był okresem intensywnego życia umysłowego, W r. 1200 powstał Uniwersytet Paryski, 
wzór wszystkich innych. Za nim powstały uniwersytety w różnych krajach: w r. 1227 założony został 
uniwersytet w Neapolu, w 1229 w Tuluzie, w 1231 w Cambridge, w 1243 w Salamance, w 1257 Sorbona 
paryska, w 1290 uniwersytet w Lizbonie. 
Równolegle z wielką filozofią średniowiecza rozwijała się wielka sztuka średniowiecza: ze scholastyką 
równolegle gotyk. I on także miał swój początek już w XII w., ale także tylko początek i tylko we Francji. 
Największe jego dzieła należą do wieku XIII. Katedra w Chartres poświęcona została w 1260, główna 
część katedry w Reims jest z 1211 - 1241. W Niemczech pierwszy kościół gotycki (kościół św. Elżbiety 
w Marburgu) zaczęty został w 1225, zanim jeszcze zostały ukończone wielkie katedry romańskie 
(Bamberg 1237, Moguncja 1239). We Włoszech katedra florencka zaczęta została w 1296 r. 
Najsławniejszy malarz włoski stulecia, Cimabue, był jeszcze bizantyński w stylu, natomiast w rzeźbie 
wystąpili już prekursorzy Renesansu, Nicolo i Giovanni Pisano. 
Wiek XIII wydał dzieła erudycyjne (Speculum Wincentego z Beauvais, 1250) i literackie (Legenda aurea 
Jakuba de Yoragine, zm. 1298). Dante urodził się w 1265 r., a ok. 1292 napisał Vi ta nnova. Rozszerzyły 
się widnokręgi świata: w latach 1271 - 1293 Marco Polo odbywał swe podróże do Azji Wschodniej. 
Nawet technika zrobiła pewne postępy, parę pożytecznych wynalazków przypada na ten wiek. Sporzą-
dzono okulary (1280), a zaraz po końcu stulecia (1302) busolę, zaczęto fabrykować papier (w Hiszpanii 
była już fabryka w XII w.). O jakich wynalazkach marzono, wskazują pisma R. Bacona. 
Wiek XIII nie był wolny od walk i wojen. Wojny Albigensów trwały od 1209 do 1229. A od 1202 do 
1270 odbyło się aż pięć wypraw krzyżowych, od czwartej do ósmej. 
Na wschodnich granicach Europy działy się rzeczy groźne: najazd Tatarów na Rosję 1224, sięganie 
Tatarów aż po Polskę (bitwa pod Legnicą 1241), a w 1288 wstąpienie na tron Osmana I, założyciela 
państwa tureckiego. 
Pod wieloma względami wiek XIII nie tylko należał do kultury średniowiecznej, ale był jej najpełniej-
szym ucieleśnieniem. A jednak w nim zaczęły się pojawiać formy ustrojowe, które miały się potem stać 
typowe dla czasów nowożytnych: w Szwajcarii (Wieczny Związek Szwajcarski 1291), w Anglii (Magna 
Charta 1215, przyłączenie Walii 1284 i Szkocji 1286), w Rzeszy (powstanie Hanzy 1250, początki 
Zakonu Krzyżackiego, utworzonego na progu XIII w.). 
KWESTIE SPORNE 
Filozofia XIII wieku jest z całego średniowiecza najlepiej przechowana i znana; zwłaszcza 
poglądy św. Tomasza są opracowane i wyświetlone w najdrobniejszych szczegółach. Wszakże znajomość 
i tego nawet stulecia zawiera luki: pisma nieprawowiernych myślicieli zostały zniszczone, i zarówno 
Dawid jak Siger znani są jedynie z drugiej ręki; nic dziwnego, że poglądy ich bywają wykładane w 
różnorodny sposób (nowa interpretacja Sigera przez Mandonneta i Dawida przez Thery'ego). Ale i w 
filozofii prawowiernych scholastyków pozostały kwestie sporne. W poglądach np. Dunsa Szkota jest 
przedmiotem dyskusji: czy był on skrajnym realistą? czy był sceptykiem? czy był deterministą? 
Najwięcej niezgody wywołuje, z natury rzeczy, interpretacja myśliciela wyjątkowego, jakim był Roger 
Bacon: czy znał pojęcie eksperymentu, czemu zaprzecza Duhem; czy znał metodę uogólniania faktów, 
czemu zaprzecza Manser; jak pojmował „oświecenie" umysłu (trojaka koncepcja według Cartona); czy 
był wyłącznie empirykiem (Duhem, Prantl, Haureau), czy również metafizykiem; czy był filozoficznym 
sceptykiem (Carton); czy może być uważany za typowego myśliciela XIII w. (Carton)? Zasługi naukowe 

---

 
212
Ba-cona bywają oceniane bardzo rozmaicie: Jedni bagatelizują jego pomysły twierdząc, że mają charakter 
poetycki, a nie naukowy, i że mają tylko powierzchowne podobieństwo z późniejszymi zdobyczami nauk 
(D. E. Smith). Inni, przeciwnie, mają go za geniusza (Charles, Humboldt, Renan); oceniają najwyżej jego 
rolę zarówno czysto naukową, jak naukowo-społeczną: twierdzą nawet, że gdyby Kościół poszedł był we 
wskazanym przezeń kierunku, to nie byłoby Odrodzenia i Reformacji (Picavet). 
 
KOŃCOWY OKRES FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ 
(OKRES KRYTYKI ŚREDNIOWIECZNEJ, XIV W.)
 
 
1. 
PRZYCZYNY POWSTANIA NOWEGO OKRESU
.
 
W XIV w. warunki pracy filozoficznej pozostały 
mniej więcej te same, jakie wytworzyły się w XIII wieku, a nawet stało się już kanonem, co wówczas 
było jeszcze nowością. Nowych źródeł już nie pozyskano; nauka dalej koncentrowała się w 
uniwersytetach i uprawiana była przez zakony; Paryż i Oksford, dominikanie i franciszkanie szli nadal na 
czele ruchu; regulamin studiów i formy wykładów nie uległy zmianie, suma i komentarz do Sentencji 
Lombarda były wciąż główną postacią pracy naukowej. 
A jednak od początku XIV w. dokonała się przemiana w trybie filozofowania. Nie była spowodowana 
przez warunki zewnętrzne, była wynikiem wewnętrznego rozwoju filozofii. Zdolność filozoficznej 
konstrukcji wyczerpała się po wysiłku XIII w. Potrzeba ujęcia wiedzy w system została nasycona, 
zasadnicze typy chrześcijańskiej filozofii były już uformowane. A typy to były różnorodne: na podstawie 
bardziej realistycznej, empirycznej, intelektualnej i znów na bardziej idealistycznej, apriorystycznej i 
uczuciowej. Nowych systemów scholastyka już nie potrzebowała i nie wydała; uwagę badaczy pochło-
nęły inne zagadnienia i praca filozoficzna poszła innym torem. 
2. 
VIA ANTIQUA
.
 
Część pracy filozoficznej szła wprawdzie i teraz na konserwację i częściową 
rozbudowę dawnych systemów. To była via antiąua, czyli „stara filozofia", uprawiana w kilku szkołach 
dawniejszej daty, przede wszystkim w dwóch wielkich szkołach: tomistów i skotystów, które od XIV w. 
rozrosły się niepomiernie i liczyły rzesze zwolenników. Doktryny filozoficzne tych szkół pozostawione 
były przez twórców w formie dojrzałej, uczniom pozostała rola bierna, więcej bronili ich, niż je rozwijali; 
ponieważ treść doktryn była ustalona, zajmowali się głównie ich formą, wysubtelniali i przesubtelniali 
swe narzędzia logiczne. Wytworzyła się formalistyka logiczna, prześciganie się w subtelnych 
dystynkcjach. Późniejsze wieki uważały tę formalistykę za istotę scholastyki, podczas gdy ona była jej 
objawem schyłkowym. 
3. 
VIA MODERNA
.
 
Inną drogą poszły samodzielne umysły epoki: drogą krytyki. Ruch krytyczny, 
długo tamowany, bo obcy konstrukcyjnym dążeniom scholastyki, tym silniej wystąpił obecnie. Istotnym 
zamierzeniem postępowych filozofów było teraz nie budowanie teorii, lecz sprawdzanie ich podstawy. 
Ruch ten powstał w następnej zaraz po Szkocie generacji, w samym początku XIV w., jednocześnie w 
różnych środowiskach, wśród dominikanów i franciszkanów, w Paryżu i Oksfordzie. W krytyce 
wyładowały się te dążności, które hamował dotychczasowy rozwój scholastyki: scholastyka z natury 
rzeczy pracowała na podłożu dogmatyzmu, racjonalizmu i realizmu pojęciowego, z krytyką zaś związały 
się tendencje sceptyczne, antyracjonalistyczne i antyrealistyczne. Ruch ten stworzył nowy obóz 
filozoficzny: „nową szkołę", czyli via moderna. Był to trzeci wielki obóz na schyłku scholastyki, z 
którym tylko tomizm i skotyzm mogły się równać pod względem rozpowszechnienia i znaczenia. 
Doktryna tego obozu bywa nazywana „nominalizmem", od jednej z wyznawanych przezeń teorii, lub 
„okhamizmem", od nazwiska najwpływowszego przedstawiciela; może jednak najbardziej odpowiednia 
jest nazwa „średniowiecznego krytycyzmu". 
4. 
NEGATYWNE 
i 
POZYTYWNE WYNIKI NOWEJ FILOZOFII
.
 
Nowa filozofia podważyła podstawy, na 
których wznosiła się scholastyka. Misterna konstrukcja scholastyki została rozbita siłami, które 
scholastyka sama wydała; upadek jej nastąpił w wyniku jej własnego rozwoju, jeszcze w pełni 
średniowiecza, zanim obce siły w czasie Odrodzenia zwróciły się przeciw niej. Nowa filozofia 
średniowieczna zachowała formy zewnętrzne starej scholastyki, ale zmieniła jej zamierzenia i charakter; 
była już połowicznie tylko scholastyką. Metodą scholastyczną krytykowała doktryny scholastyczne. 
Spowodowała schyłek scholastyki; wszakże schyłek scholastyki nie był schyłkiem średniowiecznej 
filozofii, która wydała jeszcze wiele świetnych umysłów i myśli nowego, niescholastycznego typu. 
Ruch, który dokonał tego rozkładowego dzieła, znalazł jednakże ujście pozytywne: w szczegółowej pracy 

---