Historia filozofii

 
209
wywołał trwały antagonizm i utworzyły się jakby dwie scholastyki, tomistyczna i skotystyczna; jedni 
pisali ad mentem Thomae, drudzy - ad mentem Scoti. Gdy wszakże w XIV wieku powstał w 
scholastycznej filozofii nowy prąd, równie wrogi obu stronnictwom, wtedy zbliżyli się dla wspólnej 
obrony. Bywały łączone w późnym średniowieczu pod nazwą via antigua. 
SZKOŁA SKOTYSTÓW rozwijała się nadal głównie w zakonie franciszkanów; idee Szkota 
doprowadzone w niej były do największej abstrakcyjności, do skrajnego realizmu i formalizmu. Trwała 
do końca średniowiecza. W XV wieku wydała jeszcze scholastyków takich, jak Jan Magistri lub 
Tartaretus, których współcześni uważali za wielkich filozofów i których wpływ z Paryża dochodził aż do 
Krakowa. Potem szkoła Szkota wraz z tomizmem uległa regeneracji w Hiszpanii w XVI wieku; rozwijała 
się jeszcze w XVII wieku: Wadding założył w 1625 r. znane kolegium skotystów. Szczególnie wybitnych 
sił nie wydała, ale pracowała skutecznie w różnych dziedzinach, np. w logice i gramatyce spekulatywnej. 
Szkot nie tylko stworzył szkołę, ale sam przygotował reakcję przeciw niej. Idee jego przyczyniły się do 
wytworzenia nowej scholastyki XIV wieku: ta via moderna powstała, gdy śmielsi spośród jego uczniów 
przeprowadzili radykalnie to, co on zapoczątkował. Wystąpiła ona z opozycją przeciw skotyzmowi, ale 
sama była przezeń wywołana. Można w pewnym sensie rzec, że w tomizmie scholastyka doszła do 
szczytu, w skotyzmie zaś zaczęła przygotowywać nowożytną filozofię. 
 
ZESTAWIENIA 
ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE XIII WIEKU 
 
Zagadnienia scholastyczne, które we wczesnym średniowieczu stanowiły dość luźną całość, 
zostały w XIII w. skompletowane i zespolone. We wczesnym średniowieczu było niewiele zagadnień, a 
wiele różnorodnych rozwiązań, teraz zaś, przeciwnie - wiele zagadnień, a ograniczona ilość rozwiązań; 
wielkich obozów filozoficznych było zaledwie kilka: heterodoksalny obóz awerroistów i dwa 
prawowierne: augustyński i arystotelesowsko-tomistyczny. 
1. Zagadnienia teologii filozoficznej. A) Stosunek Boga do świata był głównym przedmiotem sporu 
między ortodoksalną a heterodoksalną filozofią: czy świat jest dziełem woli Bożej, czy też emanacją 
Boga? Pod wpływem bowiem Arabów emanacyjne stanowisko znów w XIII w. znajdowało 
zwolenników. Charakterystycznym tematem dyskusji było również: czy stworzenie świata zostało 
dokonane w czasie, czy przedwiecznie? z wiecznej materii, czy z niczego? czy bezpośrednio przez Boga? 
B) W dyskusjach filozoficzno-teologicznych między prawowiernymi obozami różnica zdań dotyczyła nie 
tyle samych tez, ile sposobu ich dowodzenia. W podstawowym zagadnieniu istnienia Boga dowód 
kosmologiczny wziął w XIII w. górę dzięki Albertowi i Tomaszowi; ale dowód ontologiczny nie został 
zaniechany i stosunek do niego rozdzielił scholastyków na obozy. I co do własności Boga sporna była 
przede wszystkim metoda ich ustalania; a także, jaka z nich jest własnością główną („istotą metafizyczną 
Boga"). Największa rozbieżność panowała między intelektualistycznym pojmowaniem Boga przez 
awerroistów i tomistów a woluntarystycznym pojmowaniem Henryka z Gandawy lub Dunsa Szkota. 
2. Zagadnienia ontologiczne najogólniejszej natury scholastyka postawiła właściwie dopiero w tym 
okresie. Teraz powstały zagadnienia dotyczące pojęcia bytu tak ogólnego, że obejmowało zarówno Boga 
jak i stworzenie, oraz powszechnych składników bytu, jak substancja i akcydens, istota i istnienie, 
materia i forma. Wprowadzenie pojęć tych, np. materii i formy, spowodowało szereg specjalnych 
zagadnień i sporów, które odtąd stały się typowymi dla scholastyki: czy czysta materia jest tylko 
potencją? czy istnieje również materia duchowa? czy każda rzecz posiada jedną tylko formę, czy też 
może posiadać ich mnogość ? czy zasadą indywidualności jest forma, czy materia, i czy istnieją formy 
indywidualne, czy zawsze tylko ogólne? 
Natomiast zagadnienie uniwersaliów, które ze wszystkich kwestii ontologicznych najwięcej niepokoiło 
poprzednie stulecia, znalazło w XIII w., dzięki nowym pojęciom ontologicznym, rozwiązanie, które 
zadowoliło prawie wszystkich; nominalistów nie było w tym okresie scholastyki i spór, który toczył się 
przedtem i potem, ustał na przeciąg XIII wieku. 
3. Zagadnienia epistemologiczne rozrosły się znacznie w XIII w., podobnie jak psychologiczne i 
kosmologiczne; ale dobór tych zagadnień był uwarunkowany potrzebami teocentrycznego systemu. 
Zagadnienia teorii poznania były nawet tymi, które zdecydowały o powstaniu nowego typu filozofii 
chrześcijańskiej w XIII w.; główną innowację tomizmu stanowił bowiem empiryzm, który przeciwstawił 

---

 
210
się dawnemu, Augustyńskiemu aprioryzmowi. 
Logika formalna w tym stuleciu zeszła wobec teorii poznania na drugi plan. Jednakże wiedza logiczna, 
rozszerzona w XII w. przez tzw. logica nova, została znów w XIII w. powiększona przez logica 
modernorum, traktującą o „własnościach terminów", a będącą trzecim i ostatnim nawarstwieniem logiki 
średniowiecznej. W XIII w. przyszedł już czas kompendiów logicznych; w stuleciu tym powstało 
najsławniejsze w wiekach średnich kompendium, Summulae logicales Piotra Hiszpana (od 1277 papieża 
Jana XXI). W tym samym czasie rozwinęły się badania nad logiką semantyczną, zwaną grammatica 
speculativa. W XIII również wieku powstała Ars Lullica, kombinatoryka logiczna pomysłu Rajmunda 
Lulla, mająca znaleźć sposoby mechanicznego rozszerzania wiedzy; pozostała ona zresztą odosobnionym 
w wiekach średnich zjawiskiem. 
W psychologii sporna była nawet sama definicja duszy, gdyż obok tradycyjnej, Platońsko-Augustyńskiej, 
zwolenników w XIII w. znalazła również definicja Arystotelesowska. Przedmiotem dyskusji był stosunek 
duszy do stanów organicznych (pod postacią zagadnienia wielości form), stosunek duszy do jej czynności 
(czy dusza jest realnie różna od aktów psychicznych) oraz klasyfikacja władz psychicznych, która w XIII 
w. uległa przeobrażeniu w duchu Arystotelesa. 
Przedmiotem najbardziej zaciętego sporu o charakterze metafizyczno-psychologicznym była najwyższa 
władza duszy, rozum czynny: jest przyrodzony, czy nadprzyrodzony? jest oddzielną substancją, czy tylko 
władzą duszy? jest jeden, czy inny w każdym człowieku? W związku z tym (przez awerroistów) ożył spór 
o nieśmiertelność duszy. 
W psychologii XIII w. przeważały zagadnienia ogólne i spekulatywne, jednakże pewne jej działy, jak 
psychologia postrzegania wzrokowego, doczekały się pod wpływem Arabów bardziej szczegółowego i 
empirycznego ujęcia. 
5. W filozofii przyrody dyskusje miały ośrodek w dwóch panujących naówczas teoriach ciał: w 
hilemorfizmie tomistów i w teorii zarodków szkoły augustyńskiej. Obie były zresztą pokrewne, obie 
dynamicznej natury; atomistyczne tendencje Arabów nie przyjęły się, bo nie odpowiadały scholastyce. 
6. Etyka, która we wczesnej scholastyce była traktowana przeważnie katechizmowo i ascetycznie, w XIII 
w. doczekała się systematycznych kompendiów, tak zwanych summae de virtutibus, których szczytem 
było dzieło Tomasza stanowiące część drugą jego Sumy teologicznej. W dziełach tych rozważano 
ogromny zakres różnorodnych zagadnień etyki normatywnej, psychologicznej i socjologicznej, 
zagadnienia celu ostatecznego, praw moralnych, podziału cnót i natury poszczególnych cnót, udziału woli 
i rozumu w działaniu moralnym, wolności woli itp. 
Symptomatem tej pełni zagadnień, jaką filozofia chrześcijańska osiągnęła w XIII wieku, były „sumy", 
kompendia filozoficzne, nieporównane dla swej systematyczności i kompletności. Powstawały wówczas, 
oprócz ogólnych sum teologii i filozofii, sumy poszczególnych działów, jak etyka, logika, semantyka, 
filozofia przyrody. A jednocześnie opracowywano encyklopedie wiedzy pozytywnej. Od takich 
encyklopedii wieki średnie zaczęły były swą pracę naukową, od IX do XII w. stały się one rzadkością, 
okres zaś klasyczny powrócił do nich znowu. Najsławniejszymi encyklopediami XIII wieku były: De 
proprietatibus rerum Bartłomieja Anglika, minoryty (ok. 1240), i zwłaszcza Speculum ąuadruplex 
(doctrinale, historiale, naturale, morale) Wincentego z Beauvais, dominikanina (ok. 1250). 
POJĘCIA I TERMINY 
W XIII stuleciu ustabilizowały się zasadnicze pojęcia i fundamentalna terminologia scholastyki: 
istnienie (existentia) i istota (essentia), substancja i akcydens, forma i materia, akt i potencja itd. Albert i 
Tomasz najwięcej przyczynili się do uformowania tego fundamentalnego zasobu pojęć; Duns Szkot zaś 
swymi subtelnymi dystynkcjami pojęciowymi utorował drogę dalszemu rozwojowi scholastyki: on to 
wprowadził lub spopularyzował owe actuaUtas,formalitas,perseitas, haecceitas, owe rozróżnienia, w 
rodzaju subiectivum i obiectivum, ens reale i intentionale, formalis i realis, abstractus i concretus, 
cognitio confusa i distincta, genus physicum i metaphysicum, i niezliczone inne dystynkcje pojęciowe, 
którymi operować będzie późna scholastyka. 
CHRONOLOGIA 
Stulecie XIII przeszło w nieustającym napięciu sił twórczych, każde ćwierćwiecze posuwało 
wybitnie naprzód rozwój filozofii. Pierwsze ćwierćwiecze przygotowało rozkwit: powstała wówczas w 
Paryżu główna uczelnia średniowieczna, założone zostały wielkie zakony poświęcające się pracy 
naukowej. Kwitły studia filozofii starożytnej. Ale teorie antyczne i nowe pomysły nie były jeszcze 
uzgodnione z filozofią chrześcijańską; nauka Arystotelesa uległa zakazowi, a oryginalniejsi myśliciele, 

---