Historia filozofii

 
205
wybitnym niż typowym myślicielem scholastycznym. Zwłaszcza, obiektywną i empiryczną postawą 
różnił się od wcześniejszej tradycji schelastycznej. Stworzył drugi typ scholastyki, który później bardzo 
się rozpowszechnił; należy jednak pamiętać, iż przed Tomaszem, tzn. przed połową XIII w., typu tego nie 
było. Filozofię chrześcijańską Tomasz jakby zbliżył z powrotem do filozofii starożytnej. Ściślej mówiąc, 
od jednego antyku, platońskiego, nawrócił do innego antyku, perypatetyckiego. 
OPOZYCJA wyszła od panującej jeszcze w XIII w. „starej scholastyki", opartej na Augustynie. Spór o 
naukę Tomasza stał się najważniejszym sporem filozoficznym XIII wieku. Tomasz walczył na dwa 
fronty: z heterodoksalną i z ortodoksalną filozofią, zawerroizmem i z augustynizmem. On wystąpił 
przeciw awerroizmowi, a augustynizm wystąpił 
przeciw niemu. Tomizm miał z augustynizmem wiele poglądów wspólnych; jako prawowierne systemy 
chrześcijańskie musiały być zgodne w swych tezach teologicznych. Natomiast ich fundamenty 
filozoficzne były zupełnie różne, miały inną teorię poznania i inną psychologię. Tomizm został w 
szczególności zaatakowany za jedność formy, odrzucenie materii duchowej, uznanie materii za podstawę 
indywidualności, za potencjalność materii i odrzucenie rationes seminales, za teorię pośredniego 
poznawania duszy, za odrzucenie iluminizmu. 
Tomasz miał przeciwników wśród duchowieństwa świeckiego; należał do nich Stefan Tempier, biskup 
paryski, który w r. 1277 potępił niektóre jego tezy, np. tezę o indywidualizującej materii. Miał 
przeciwników nawet wśród dominikanów; sam prowincjał angielski i arcybiskup kantuareński, Robert 
Kilwardby, w tymże 1277 roku odrzucił szereg doktryn Tomasza, np. naukę o jedności formy. Ale 
najwięcej oponentów miał Tomasz wśród franciszkanów, najgoręcej broniących augustyńskiej tradycji; 
bojowo wystąpili przeciw niemu zwłaszcza trzej uczniowie Bonawentury: Peckham, który jako biskup 
potępił doktryny Tomasza w 1284 r., Middleton i de la Marę, autor specjalnego dzieła Correctorium 
fratris Thomae, w którym poddał krytyce 117 twierdzeń Tomasza. 
UCZNIÓW I ZWOLENNIKÓW Tomasz miał przede wszystkim wśród dominikanów; należał do nich 
Ptolomeusz z Lukki, który wykończył pismo Tomasza De regimine principum, i Egidiusz z Lessines, 
który bronił przeciw Kilwardby'emu jego nauki o jedności formy. Wybitny myśliciel dominikański 
początku XIV w., Herveus z Nedellec (Natalis, zm. 1323 r.), autor Defensa doctrinae divi Thomae, bronił 
filozofii św. Tomasza, ale zarazem torował drogi dla krytycyzmu, który miał rozwinąć się w następnym 
stuleciu. Doktryna Tomasza dostała się również do zakonu augustianów przez Egidiusza Rzymianina 
(1247-1316), profesora Uniwersytetu Paryskiego, i do karmelitów przez generała zakonu Gerarda z 
Bolonii (zm. 1317). Także niektórzy profesorowie Uniwersytetu Paryskiego, księża świeccy, przejęli jego 
poglądy, zwłaszcza Piotr z Owernti (zm. 1305), który wykończył komentarze Tomasza do niektórych 
pism Arystotelesa. Nauka św. Tomasza opanowała przede wszystkim Paryż, główny ośrodek 
średniowiecznej nauki. Pod koniec zaś średniowiecza stolicą tomizmu stała się Kolonia. - Wszakże ci 
zwolennicy nauki Tomasza przyjęli ją na ogół tylko częściowo, przeważnie nawet pomijając to, co było 
własną koncepcją Akwinaty, wprowadzając zaś do niej obce pierwiastki z filozofii Augustiańskiej, z 
Arabów, z Dunsa Szkota. W XIII i nawet XIV w. tomizm był jeszcze poglądem mniejszości; a przy tym 
był to tylko tomizm częściowy. 
Ale ostatecznie spór o filozofię Tomasza skończył się jej zwycięstwem. Znikły wątpliwości co do jej 
prawowierności: potępienie z r. 1277 zostało uchylone przez biskupa paryskiego w 1325 r. Tomasz 
zyskał sobie nazwę doctor communis. W r. 1567 przez papieża Piusa V został uznany za piątego doktora 
Kościoła. 
Szkoła Tomasza, odkąd powstała, nie przestała już istnieć. Tradycje jej podtrzymywał przede wszystkim 
zakon dominikański, który na kapitułach generalnych w latach 1278- 1313 uznał oficjalnie naukę 
Tomasza za naukę zakonu, a jego samego za doctor ordinis. Od XVI zaś wieku potężny zakon- jezuitów - 
uznał ją również za swoją. Co więcej, Stolica Apostolska wielokrotnie od Jana XXII po Benedykta XV 
ogłaszała naukę Tomasza jako naukę Kościoła. 
W czasach nowych dwukrotnie dokonał się nawrót do tomizmu. Pierwszy raz w XVI w.: wówczas 
powstał ruch usiłujący regenerować upadającą scholastykę przez powrót do Tomasza. Ruch ten, 
kierowany przez Towarzystwo Jezusowe, miał ośrodek w Hiszpanii, w najświetniejszych naówczas 
uniwersytetach Europy, jak Alhambra, Salamanka, Koimbra. Nie odpowiadał jednak duchowi epoki, nie 
zdołał wyjść poza Hiszpanię, a i tu wygasł w XVII wieku. Przedtem wszakże wydał Franciszka Suareza 
(1548 - 1617), który wznowił naukę Tomasza, co prawda w formie swobodnej, pełnej odstępstw (nie ma 
realnej różnicy między istotą a istnieniem; - czysta materia mogłaby istnieć samodzielnie; - materia nie 

---

 
206
jest zasadą indywiduacji; - jednostki mogą być poznawane bezpośrednio; - dowód istnienia Boga 
przeprowadzony przez Tomasza jest niedostateczny), niemniej przyczynił się do tego, by naukę tę znów 
uczynić aktualną. 
Drugi nawrót do nauki Tomasza nastąpił w drugiej połowie XIX w. Pobudką doń stała się encyklika 
Leona XIII Aeterni patris z 1879 r., zalecająca odnowienie filozofii w duchu Tomasza, oraz zainicjowana 
przez tegoż papieża Akademia św. Tomasza w Rzymie. Odtąd rozwija się filozofia pojęta na wzór 
Tomasza i znana pod nazwą „neotomizmu". 
 
DUNS SZKOT 
 
Ostatnia forma filozoficzna XIII wieku była wyrównaniem antagonizmu między dwoma 
głównymi obozami filozoficznymi stulecia: augustynizmem a tomizmem. Istota wyrównania polegała na 
tym, że tomizmowi zostały uczynione możliwie największe ustępstwa, ale zasadnicza postawa została 
augustyńska. Inicjatywa wyszła od franciszkanów, którzy przyswoiwszy sobie zdobycze św. Tomasza 
zmodernizowali swą doktrynę; w ten sposób powstała „nowa szkoła franciszkańska". Twórcą nowej 
doktryny był Duns Szkot, od którego jest ona zwykle zwana skotyzmem. 
POPRZEDNICY. Akcja Dunsa Szkota przygotowana była już w starej szkole augustyńskiej przez 
niektórych jej członków, którzy jeszcze przed Dunsem poddali się wpływom Tomasza: Wilhelm z Ware, 
nauczyciel Dunsa, wyprzedził go w opozycji przeciw tradycyjnemu w szkole iluminizmowi. 
Najwybitniejszą zaś postacią między starą a nową szkołą, między Bonawenturą a Szkotem był: 
HENRYK 
z 
GANDAWY
,
 
świecki ksiądz, od 1277 r. magister teologii Uniwersytetu Paryskiego, zmarł 
w 1293 r. W teorii poznania pozostał wierny Augustyńskiemu przekonaniu, że siły przyrodzone nie 
wystarczają do poznania pełnej prawdy, którą można oglądać jedynie w świetle wiecznym przez 
specjalne oświecenie boskie. Głosił psychologiczne pierwszeństwo woli przed rozumem, bo rozum jest 
władzą bierną, a tylko wola jest czynna; ta przewaga psychologiczna rozrosła się u niego w metafizyczną 
przewagę dobra nad prawdą i w etyczną przewagę miłości nad poznaniem. Woluntaryzmem odnowił 
istotny punkt filozofii Augustyna, usunięty na drugi plan przez jego zwolenników w XIII wieku, i tym 
nade wszystko przygotował nowy augustynizm Szkota. 
ŻYCIE I PISMA. Duns Szkot, ur. nieco przed 1270 r., zm. w 1308 r., był franciszkaninem. Jego krótkie 
życie było całkowicie poświęcone nauce. Uczył się, a potem nauczał 
w Oksfordzie; w 1304 r. udał się do Paryża, gdzie osiągnął doktorat teologii, a potem nauczał w latach 
1305-1308; przeniesiony do Kolonii, zmarł tam niebawem. - Był jednym z najsubtelniejszych myślicieli 
średniowiecza; Kościół nadał mu tytuł doctor subtilissimus. Był umysłem przede wszystkim krytycznym. 
Dzieła jego, przeładowane polemiką i subtelnymi dystynkcjami, nie obejmowały już tak równomiernie i 
systematycznie całej pełni ówczesnych zagadnień, jak dzieła Tomasza. 
Główne dzieło: komentarz do Sentencyj, zwany Opus Oxoniense. W Paryżu potem powstał drugi, krótszy 
od tamtego komentarz Reportata Parisiensia (lub Opus Parisiense). W Oksfordzie pisał również 
komentarze do Arystotelesa, mianowicie do jego pism logicznych, metafizycznych i psychologicznych. - 
Quaestiones disputatae super philosophiam, które długo uchodziły za dzieło Szkota, teraz nie są mu już 
przypisywane. 
POGLĄDY. Poglądy Dunsa miały wiele wspólnego z poglądami Tomasza: nie mówiąc już o poglądach 
teologicznych, które pochodziły ze wspólnej tradycji kościelnej, jak cała koncepcja Boga i stworzenia, 
wspólne im były ponadto najogólniejsze pojęcia ontologiczne oraz poglądy epistemologiczne i 
psychologiczne, jak aposterioryzm w teorii poznania, odrzucenie teorii iluminacji, koncepcja 
uniwersaliów, podział funkcji psychicznych. 
Mimo to wszystko zasadnicza postawa i tendencja Szkota była inna niż Tomasza; była tak różna, jak 
różni byli Augustyn i Arystoteles. Tomasz głosił głównie poglądy wspólne myśli chrześcijańskiej ze 
starożytną; Szkot zaś rozwijał swoiście chrześcijańskie motywy. W przeciwieństwie do obiektywnej 
postawy Greków i Tomasza, zajmował, podobnie do Augustyna, postawę introwersyjną; dzięki niej, 
modelując swe poglądy nie wedle rzeczy zewnętrznych, lecz wedle przeżyć wewnętrznych, doszedł do 
poglądów, które cechował indywidualizm i woluntaryzm, daleki od uniwersalistycznej i 
intelektualistycznej filozofii Tomasza. 
1. 
PRZEWAGA WIARY NAD ROZUMEM
.
 
Szkot przejął od Arystotelesa i Tomasza pojęcie nauki; ale 
zastosowawszy je skrupulatnie, otrzymał odmienne wyniki. Do nauki należy to, co jest znalezione przez 

---