Hacı Əhməd-Cabir Hacı İsmayıl oğlu

 
355 
I k i n c i   Ģ ə r t .  Orqanizmin  tələbinə  uyğun 
olaraq  qidanın  keyfiyyətcə  tam  dəyərli  olması.  Başqa 
sözlə, 
gündəlik 
qida 
rasionunda 
bütün 
qida 
maddələrinin  –  zülalların,  yağların,  karbohidratların, 
vitaminlərin  və  mineral  maddələrin  həm  kəmiyyət  və 
həm də keyfiyyətcə olması. 
Qidanın keyfiyyət tərkibi dedikdə onun tərkibində 
orqanizmə  lazım  olan  bütün  maddələrin  olması  və 
bunların optimal tarazlığı nəzərdə tutulur. 
Orta  yaşlı  adam  üçün  lazım  olan  əsas  qida 
maddələrinin  q-la  miqdarı  aşağıdakı  kimidir:  zülal  – 
85;  yağ  –  102;  həzm  olunan  karbohidratlar  –  382;  o 
cümlədən mono- və dişəkərlər – 100; mineral maddələr 
(mq-la):  kalsium  –  800;  fosfor  –  1200-1500;  maqne-
zium  –  400;  dəmir  –  14-15;  vitaminlər  (mq-la):  B
1
 
(timain)  –  1,7;  B
2
  (riboflavin)  –  2,0;  PP  (nikotin 
turşusu,  niasin)  –  19;  B
6
  (piridoksin)  –  20;  B
12
 
(sianokobalmin)  –  3  mkq;  C  (askorbin  turşusu)  –  70 
mq; B
9
 (fol turşusu, folasin) – 200 mkq; E (tokoferol) – 
10 mq və  ya 15  BV; A (retinol) – 1600 mkq; D  – 2,5 
mkq və ya 100 BV. 
Vətənimizdə  meyvə-tərəvəz  bolluğu  qidamızın 
mineral  və  vitamin  tərkibinin  zənginləşməsinə  imkan 
verir.  Bununla  yanaşı  gündəlik  istehlak  olunan  zülal-
ların  tərkibində  mütləq  8  əvəzedilməz  aminturşuları 
ideal aminturşuları şkalasına uyğun olmalıdır. 
Əvəzedilməz  aminturşular  ət,  süd,  yumurta 
zülallarında  vardır.  Qida  ilə  orqanizmə  daxil  olan 
yağların tərkibində həm doymamış və həm də doymuş 
yağ turşuları vardır. Əgər orta hesabla gündə 100 q yağ 
qəbul ediriksə, onun tərkibində doymamış yağ turşuları 
daha  çox  olan  bitki  yağlarının  miqdarı  ən  azı  30  q 

---

 
356 
olmalıdır. Ümumiyyətlə, yağlarla orqanizmə gündə 2-6 
q  polidoymamış  yağ  turşularından  linol,  linolen  və 
araxidon turşuları daxil olmalıdır. 
Azərbaycan milli kulinariyasında bitki yağları çox 
az  istifadə  olunur.  Lakin  bir  çox  kulinar  məmulatları, 
milli  xörəklərimiz  və  Azərbaycan  şirniyyatı,  qoz, 
fındıq,  badam  ləpəsi  əlavə  edilməklə  hazırlanır.  Bun-
ların  tərkibindəki  yağlar  (45-60%)  polidoymamış  yağ 
turşuları  ilə  zəngindir  və  bu  baxımdan  orqanizmə 
xeyirlidir. 
Gündəlik qida ilə qəbul olunan karbohidratlar 365-
400  q  təşkil  edir.  Bunun  50-100  q  şəkərin,  10-15  q 
ballast  karbohidratların,  o  cümlədən  6-10  q  sellülo-
zanın, 5-6 q pektin maddələrinin payına düşməlidir. 
Qida  maddələrinin  qəbulu,  onların  keyfiyyət  və 
kəmiyyətcə miqdarı  insanın  yaşından,  cinsindən,  əmə-
yin  xarakterindən,  iqlim  şəraitindən  və  başqa  amillər-
dən asılıdır. 
Ü ç ü n c ü   Ģ ə r t .   Müxtəlif  çeşidli  ərzaq 
məhsullarından  və  emal  üsullarından  istifadə  etməklə 
qidanın  tərkibini  zənginləşdirmək. 
Bu  prinsipə 
Azərbaycan milli kulinariyası tam uyğun gəlir. 
Milli xörəklərimizin əksəriyyəti ət və ət məhsulları 
ilə  hazırlanır.  Bunlara  əsasən  qoyun  əti,  nisbətən  az 
mal əti, ev və ov quşları və balıq daxildir. Ət müxtəlif 
formada,  ən  çox  qızardılmış  və  pörtlədilmiş  şəkildə 
istehlak edilir. Azərbaycanlılar ət qiyməsindən (döyül-
müş  ətdən)  hazırlanan  xörəklərə  daha  çox  meyl 
göstərirlər. 
Kulinariyamız  tərəvəz  bolluğu  ilə  məşhurdur. 
Müxtəlif  göyərtilər,  badımcan,  pomidor,  şirin  istiot 
(bibər),  kələm,  paxla;  meyvələrdən  alma,  heyva, 

---

 
357 
qurudulmuş  ərik  və  kişmiş  ilə  hazırlanan  milli 
xörəklərimiz  zəngin  kimyəvi  tərkibə  malik  olmaqla 
orqanizm üçün faydalıdır. 
Qafqazın başqa xalqlarının kulinariyasından fərqli 
olaraq  Azərbaycan  kulinariyasında  müxtəlif  ətirli 
göyərti,  ədviyyat  və  tamlı  qatmalar  çox  işlədilir.  Bu 
onunla  əlaqədardır  ki,  hələ  qədim  zamanlarda  Şərq 
ölkələrindən  Avropaya  ədviyyat  Azərbaycan  ərazisin-
dən  keçirilərək  aparılmışdır  və  bunlar  söz  yox  ki,  o 
dövrdən  milli  kulinariya  məhsullarının  tərkibinə  daxil 
olmuşdur.  Məs.,  darçın,  badyan,  qara  və  ətirli  istiot, 
mixək, muskat cövüzü, hil, zəncəfil, sarıkök və s. 
Xörəklərimizdə müxtəlif tamlı qatmalardan (abqo-
ra,  narşərab,  albuxara, qora,  nar,  alçaşərab,  əzgilşərab, 
limon,  qaysı,  lavaşana,  sumaq,  zoğal  axtası,  alça 
turşusu  və  s.),  ədviyyələrdən  istifadə  olunması  onlara 
xoşa  gələn  dad  və  ətir  verməklə  yanaşı,  həm  də  bitki 
mənşəli  bioloji  aktiv  maddələrlə  onları  zənginləşdirir. 
Ədviyyələr  və  tamlı  qatmalar  iştahanın  artmasına  və 
qidanın  yaxşı  mənimsənilməsinə  müsbət  təsir  edir. 
Iştaha  isə  səmərəli  qidalanmanın  və  sağlamlığın 
açarıdır. 
D ö r d ü n c ü   Ģ ə r t .  Qidanı  düzgün  bişirmək, 
ona  xoşagələn  dad  və  ətir,  cəlbedici  xarici  görünüş 
verməklə  iştahanın  artmasını  və  qidanın  mənimsənil-
məsini  təmin  etmək.  Bu  prinsipə  müvafiq  olaraq 
Azərbaycan  kulinariyasında  xörəklərin  hazırlanmasına 
ciddi  fikir  verilir.  Burada  pörtmək  və  bişirmək, 
qovurmaq  və  qızartmaq,  yarımhazır  bişirmək və  dəmə 
qoymaq,  müxtəlif  kombinələşmiş  emal  üsullarından 
istifadə  edilir.  Qidanın  xoşagələn  dada  və  ətrə  malik 
olması  ədviyyələrin  və  tamlı  qatmaların  geniş  istifadə 

---

 
358 
edilməsini nəzərdə tutur. 
Azərbaycan kulinariyası xörəklərini süfrəyə verər-
kən  onları  zövqlə  tərtibə  salır,  xoş  görünüş  verirlər. 
Xörəyi  tərtibə  saldıqda  onun  hansı  qabda  süfrəyə 
verilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Gözəl qab-qacaq 
içərisində  zövqlə  tərtibə  salınmış  yemək  süfrəyə 
cəlbedici görünüş verir, bu da öz növbəsində iştahanın 
artmasına  və  qəbul  edilən  qidanın  həzminə  və 
mənimsənilməsinə müsbət təsir göstərir. 
B e Ģ i n c i   Ģ ə r t .  Qida  qəbulu  rejiminə  əməl 
olunması.  Ancaq  müəyyən  saatlarda  yemək  və  yeyilə-
cək  qidanı  hər  dəfəyə  düzgün  bölüşdürməklə  qidalan-
ma rejiminə əməl olunması sağlamlığın rəhnidir. 
Nəzərə  alınmalıdır  ki,  qidalanma  rejimi  xalqın 
həyat  tərzi,  yaşadığı  iqlim  şəraitindən  asılıdır.  Azər-
baycanlılar gündə 3 dəfə – səhər yeməyi, nahar və şam 
yeməyi –  qida  qəbul  edirlər.  Lakin  bəzi  alimlər gündə 
4-6  dəfə  qidalanmanın  tərəfdarıdırlar.  Belə  güman 
edirlər ki, az miqdarda, lakin tez-tez qida qəbulu insanı 
kökəlməyə qoymur. 
Qidalanma  rejimi  dedikdə  qidanın  müəyyən 
saatlarda  yeyilməsi  və  gün  ərzində  yeyiləcək  qidanın 
bütün  günə  düzgün  bölüşdürülməsi  başa  düşülür. 
Qidanın  ancaq  müəyyən  saatlarda  yeyilməsi  iştahanın 
yaxşılaşmasına  və  qidanın  həzm  olunmasına  kömək 
edir.  Qida  qəbulu  arasındakı  fasilə  5  saatdan  artıq 
olmamalıdır.  Qida  qəbulu  gecikdikdə  beyin  qabığının 
oyanması  zəifləyir,  əmək  qabiliyyəti  azalır,  həzm 
vəzilərinin  ahəngdar  fəaliyyəti  pozulur.  4  saatdan  bir, 
gündə  dörd  dəfə  yeyilən  qida  daha  yaxşı  həzm  olunur 
və əmək qabiliyyəti saxlanılır. 
 

---