Gulistani Irem cur cdr
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
69 sultan» deyə yazılmışdır. Bundan məlum olur ki, o, müsəlman olub abbasi xəlifəsinə tabe imiş. Bundan sonra Filanşah hökmranlıq etmişdir. Hicri 210-cu (=826) ildə, Bəyləqan tərəflərində, atəşpərəstlər- dən Babək adlı bir nəfər meydana çıxdı. O, atəşpərəstlik məzhəbin- dən Xürrəmgiş adlı bir məzhəbin əsasını qoydu. Bu məzhəb,... Məzdək dininin əslini yeni bir şəklə salmaqdan başqa bir şey de- yildi. Babək öz başına çoxlu tərəfdar topladı... Ardı-arası kəsilmə- yən müharibələrlə Azərbaycanı ələ keçirib Həmədan və İsfahanı da fəth etdi. Mötəsim 1 xəlifə İshaq ibni-İbrahim ibni-Müsəəbi çoxlu qoşunla İraqi-Əcəm hüduduna göndərdi, İshaq onlardan 60000 nəfər qırdısa da yenə bir nəticə əldə edilmədi. Axırda, hicri 221-ci (=836) ildə, Mavəraünnəhr əyanlarından Aqşın ləqəbli Heydər ibni- Kavus, saysız bir qoşunla Babəki dəf etməyə təyin edildi. Müharibə iki il davam etdi. Babək məğlub olub, bir neçə nəfərlə Ermənistana, Səhəl Sunbat oğlunun yanına qaçdı. Aqşın etimad etdiyi bir nəfəri 4000 qoşunla Babəki tələb etmək üçün göndərdi. Səhəl, Babəki qolu bağlı Aqşının yanına gətirdi. Səhəl təltif edildi. Babək də Bağ- dada göndərilib orada böyük bir əziyyətlə öldürüldü. Ehtimala gö- rə, Azərbaycan sözü Azər-Babəkan sözünün ərəbcələşdirilmiş şəkli- dir. Azərbaycan bunun və ya başqa bir Babəkin adından alınmışdır. Məşhur olduğu üzrə, atəşpərəstlik dini bu ölkədə zühurə gəlmiş və yayılmışdır. «Riyazüssəyahə» 2 müəllifi Azərbaycanı Azərbayəganın ərəbcələşmişi sayır. Bu da qədim fars dilində atəşgah mənasındadır. Xülasə, bu yol ilə Azərbaycan və Ermənistan ölkələri, yenə xəlifənin ixtiyarına keçdi. Muğanda xaraba qalmış - Bərzən şəhərini Aqşın abad etdi, indi yenə viran bir haldadır. Hicri 230-cu (=845) ildə, Mötəsimin oğlu Vasiq-Billahın 3 xilafəti dövründə, Filanşahi 1 Mötəsim-Billah- abbasilərdən səkkizinci xəlifədir (218-227=833-842). 2 «Riyazüssəyahə» - məşhur Azərbaycan alim və səyyahı Hacı Zeynəlabdin Şirva- ninin əsəridir. O, hicri 1194-cü (=1780) ildə Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur. 3 Vasiq-Billah - abbasilərdən doqquzuncu xəlifədir (227-232=842-847). 70 Şirvani itaətə gəldi, Dərbənd də xilafənin təsərrüfünə keçdi. Hicri 270-ci (=884-cü) ildə Mötəmid 1 xəlifənin hökmü ilə Bakı neft və duz mədənlərinin mədaxili, Dərbənd mühafiz və əhalisinə maaş tə- yin olundu. Məhəmməd ibni-Əmmar təhvildar idi, hər il mədən- lərin mədaxilini təyin edilən miqdar ilə təqsim edirdi. Hicri 290-ci (=903) ildə Haşim adlı bir nəfər Dərbəndə hakim gəldi. Müktəfi 2 xəlifə qəramitələr ilə hərb etməkdə idi, xilafət işlərində də bir çox qarışıqlıq hökm sürməkdə idi. Haşim istifadə edərək bütün təyin edilmiş maaşları, mədənlərin mədaxilini və Dərbənd əhalisinə yetişəsi olan kənd məhsullarını özü mənimsədi. Dərbənd əhalisi naçar qalıb, alver və qəsbkarlıqla məşğul oldu. Əxlaqsızlıq onların arasında yayıldı. Xəzərlər yenə gəlib, Dərbəndi almaq üçün çox çalışdılar. Müsəlmanlar daxildən və xaricdən hücum edərək onları məğlub etdilər. Bu zaman rus tayfası, Xəzər padişahından icazə alıb, 500 gəmidə 50000 qoşunla Atil çayından Xəzər dənizinə girdi. Bu şərtlə ki, ələ keçirəcəkləri qənimətləri onunla bölsünlər. Onlar Mazanda- randan başlayıb Dərbəndə qədər, dəniz sahillərində olan şəhər və qəsəbələrdən bir çox qənimətlər əldə etdilər. Dəniz sahilində yaşa- yan əhali isə xəzərlərin gəmiləri olmadığını bildiyindən, belə bir təhlükəni gözləmirdi. Əbülqasim Yusif ibni-Əbüssac, xəlifə Müqtədir-Billah 3 tərəfin- dən, hicri 296-cı (=909) ildən 306-cı (=919) ilə qədər - on il – Er- mənistan və Azərbaycan valisi idi. Şirvan da onun hökmü altında idi. O öz cəmiyyətini toplayıb, Şirvan vilayətinə daxil olan və Əli ibni-Heyşəm tərəfindən idarə edilən neft mənbəyi sahilinə, yəni Bakıya gəldi. 1 Mötəmid - abbasilərdən on beşinci xəlifədir (256-279=870-892). 2 Müktəfi-Billah - abbasilərdən on səkkizinci xəlifədir (295-320=908-932). 3 Müqtədir-Billah - abbasilərdən on səkkizinci xəlifədir (295-320=908-932) 71 Ruslar, bundan sonra, Bakıya yaxın adalarda sakin olmuşdular. Onların bu adalarda sakin olmasına aid bəzi izlər indi də mövcud- dur... Hicri 332-ci (=944) ildə, Məsudi bu əhvalatı yazdığı halda, İbn- əl-əsir 1 öz tarixində bundan bir kəlmə də olsun bəhs etməmişdir. Lakin İbnələsir deyir: Rus tayfası hicri 332-ci (=944) ildə, Ərranın paytaxtı olan Bərdə şəhərini almaq üçün qayıqlarla dənizdən və Kür çayından keçib gəldilər. Buranın hakimi 5000 nəfərlə qarşıya çıxdı və məğlub olaraq geri qayıtdı. Ruslar Bərdəni alıb, əhaliyə aman verdilər. Əhali müxalifət göstərdi, ruslar bir həftə içərisində şəhəri boşaltmağı onlara əmr etdilər... Mərzban ləqəbilə məhşur olan Azərbaycan valisi Məhəmməd ibni-Müsafir, 30000 nəfər qoşunla gəldi. Ruslar bir ildən artıq burada qaldılar, sonra Mərağə- yə səfər etdilər. Bu səfər əsnasında çoxlu meyvə yediklərindən, ara- larına şiddətli xəstəlik düşdü. Mərzban bu dəfə hiylə ilə mühari- bəyə başladı, azacıq müqavimətdən sonra qaçmağa üz qoydu. Ruslar da onları təqib etməyə başladılar. Mərzban qayıdıb hücum etdi və pusquda qoyduğu qoşun da, rusların arxasına keçdi... Bu hadisə münasibətilə qoşunla Səlmas nahiyəsinə gedən Mərzban, Şəhristanı mühasirə etmək üçün bir dəstə qoşun qoydu. Ruslar bir gecə dəyərli şeylərini çiyinlərinə alaraq, özlərini Kür çayı kənarına yetirdilər və qayıqlara minib vətənlərinə qayıtdılar. Müəllif deyir: ehtimala görə, bu iki hadisə haman bir səfər əsnasında vaqe olmuşdur. Lakin müəlliflərin aldıqları xəbərlər müxtəlif olduğundan, bir-birinə zidd olaraq yazılmışdır. Məsudinin yazdığına görə, hicri 332-ci (= 944) ildə, Əbdülməlik adlı bir şəxs Dərbənddə, qardaşı oğlu da Təbərsəranda hökmran idi. Bundan sonra, islam ölkələrində get-gedə qarışıqlıq və hərc- mərclik baş verdi. Bağdad xəlifələri öz qoşunlarının öhdəsindən gələ bilmədilər. Bu ölkənin işləri də nizamdan düşdü, Dərbəndə 1 İbnələsir - məşhur ərəb tarixcisidir, hicri 555-ci (=1160) ildə anadan olmuşdur. Onun adını Şərq və Qərb aləmində şöhrətləndirən «Əl-kamilfittarix» adlı kitabıdır. 72 tabe olan qalalar və kəndlərdə də üsyan qalxdı. Dağıstan əmirləri isə bir-birilə müxalifətə və qovğaya başladılar. Mərdavic ibni-Ziyad sülaləsinə mənsub və Gilanın qədim ha- kimləri nəslindən olan Deyləm padişahları, hicri 315-ci (=927) ildə, Təbəristanda xüruc etdilər. Bunlardan 6 nəfəri İran vilayətlərindən bir çoxunda 150 il hökmran olmuşlar. Məlum olduğu üzrə, onlar bu tərəflərə də əl atmışdılar. Çünki bu sülalənin ikinci padişahı olan və hicri 323-cü (=935) ildən başlayaraq 33 il hökumət sürən Şəmkir ibni-Ziyad, Gəncə yaxınlığındakı Şəmkir şəhərini öz adına bina etdirmişdi. Şəhərin asarı: məscid gül-dəstəsi olan ikiqapılı uca bir minarə, körpü və qala xarabası indi də qalır. Bu şəhər əmir Teymur Kürəkən dövründə və ondan sonrakı dövrlərdə də abad idi. «Axtınamədə» deyilir: xəzərlər Şirvanı istila etdikləri zaman, öz əmirlərindən Səmsam adlı şəxsi, bir dəstə ilə indiki Mikrağ kəndi- nin yerində sakin etdilər. Şam əhlindən Əmir Kağı adlı bir şəxsi ona vəzir təyin etdilər. Səmsama kömək olmaq üçün xəzərlər Samur çayının sol kənarında başqa bir şəhər də saldılar. Tərsa dedikləri bu şəhər əhalisini indiki Qızlardan gətirmişdilər. Səmsam, Şəhbani qalasını almaq və Şəhbani nəslindən olan bu yerin əmiri Dərvişaini tələf etmək istəyirdi. Dərvişai 3000 əşrəfi göndərib Tərsa əmirlərini özünə tərəf cəlb etdi. Səmsam üç dəfə bu qalanı mühasirə etdisə də, məqsədinə çatmadan qayıtdı. Birinci dəfə mühasirənin müd- dəti bir ay çəkdi. Qala əhli üçün Axtı çayından su gətirmək çətin idi, buna görə də, onlar suyu çox əziyyətlə Samur çayından gətirirdilər. Səmsam qayıdandan sonra, Dərvişai üç ayın müddətində qaladan Axtı çayına örtülü bir yol çəkdirdi. Yolun və yol üzərindəki burcun hasarı indi də qalır. İkinci dəfə mühasirənin müddəti altı ay davam etdi, lakin qaladakılar darlıq çəkmədilər. Səmsam üç ildən sonra, üçüncü dəfə olaraq yenə gəldi. O bu dəfə yuxarı tərəfdən gəlib qalanın yanında yeddi il dayandı. Dərvişai çarəsiz qalıb Tərsanın əmirlərini və Rütul, Cınıq və Rüfuqun təcrübəli adamlarını köməyə çağırdı. Yeddi ay da bu müharibə davam etdi. Hər iki tərəfdən çox adam öldü. Dərvişainin oğlu Şah Qasım da bu müharibədə məğlub Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|