Tau jinislari - xar kiyli geologiyalik protsessler natiyjesinde Jer kabiginin ishinde yamas
ustinde payda bolgan bir yamas bir neshe mineral agregatlarinin jiyindisi ataladi.
Misali mramor - tek gana kal`tsit mineralinan duzilgen monomineralli (bir mineralli) tau
jinisi. Granit bolsa polimineralli (kop mineralli) tau jinisi. Granit, kvarts ortoklaz, biotit, plagioklaz,
kemirek rogovaya obmanka minerallarinan turadi.
Mramor xam granit kristallik duziliske iye bolgan tau jinislari. Amorf duzilistegi jinislar
xaktas (izvestnyak), vulkan shiyshasi (obsidian). pemza xam baskalar misal bola aladi.
Tau jinislari payda boliuina baylanisli magmatikalik, shogindi xam metamorfikalik bolip bolinedi.
Granit, obsidian, pemza magmatikalik (atkindi) tau jinislari bolip. olar vulkan protsesslerinin
natiyjesi.
Xaktas, saz, kumtas xam baskalar shogindi jinislar. Mramor, turli slanetsler metamorfizm
protsessinin natiyjeleri.
Kristall xam amorf deneler tuurisinda pikir jurgizgende mineral xam tau jinislarinin sirtki
kasiyetlerine itibar berseniz, olardin kopshiligi kristallik duziliste ekenligine guua bolasiz. Maselen,
tau jinislarin payda etiushi minerallardin ozine tan kasiyetleri bar. Solarga tiykarlanip bir mineraldi
ekinshisinen ayiriu mumkin. Mineral kristallari turli geometrikalik formada boladi. Mineral
kristallarinin formasi olardin diagnostikalik belgilerinin biri bolip, olardi aniklauda jakinnan jardem
beredi. Minerallardin kristalalniu kasiyeti olardi baska amorf denelerden ajiratiuda muxim
diagnostikalik belgi esaplanadi.
Amorf xaldagi denelerdin atom xam ionlari tartipsiz jaylaskan sebepli olar xesh kanday
geometiyalik formaga iye bolmaydi. Misal, opal, xaltsedon, limonit, xam baskalar.
Tabiyaattagi minerallardin 9hO` kristalli duziliste kalgan g` payizi amorf xalinda ushiraydi.
Minerallar tabiygiy turinde ( altin, platina, gumis, mis, ulerod, grafit, almaz xam t.b. ) yamasa
ximiyalik birikpeler turinde gezlesedi. Minerallar jer katlamindagi xam jer betindegi bolgan xam
bolip atirgan fizika ximiyalik protsessler natiyjesinde payda bolgan. Xazirgi uakitta minerallardin
g`000 nan aslam turi aniklangan. Olar katti, suyik xam xalinda ushirasadi. Biz bilemiz minerallardi
izertleytugin ilim mineralogiya bolip, ol gezeginde minerallardin fizikalik kasiyetlerin, ximiyalik
kurilisin, payda boliu jagdaylarin izertleydi.
Minerallardin fizikalik kasiyetleri mina turde belgilenediU`
a`. Formasi
g`. Reni
q. Jiltirakligi
n`. Kattiligi
o`. Tutasligi
u`. Nur otkizgishligi
w. Tigizligi
h. Ozine tan ayriksha kasiyetleri
a`. Mineraldin formasi. Bul kasiyet mineraldin ishki xam sirtki kurilisina (kristallik jagdayina ),
patsda boliu jagdayina baylanisli bolip keledi.
Minerallar payda boliw jag`dayi
1) Malmaliq ol minerallar joqari qatlamnan shiqqan ulken temperaturag`a (+1020 S) ha`m
ulken basimg`a iye awim fizika ha`m ximiyaliq qublislar astinda jer betine shig`ip, bo`linip, qatiw
saldarinan payda bolg`an minerallar misali olivin, piroxsen, playgoklaz-kvarts
2) Pegmatitli yag`niy magma suwiwinin` en` son`g`i stadiyasinda payda bolg`an mineral
(+700+ 500 S). Olarg`a rudali minerallar, bahali taslar, uran ha`m basqalar kiredi.
3) Pnevmatitli ha`m gidrotermalli. Ol magma gazlarinin` jer qabatina kiriw protsessindegi payda
bolg`an minerallar.
LEKTsIYa w
GEOXRONOLOGIYa
REJE:
1. Geoxronologiya.
2. Absolyutlik ha`m salistirmali geoxranologiya
3. Geoxronologiyanin` geologiyadag`i orni
A`debiyatlar:
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969
2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov
A, T,FAN 1972.
3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Jer geologiyaliq rawajlaniw etapinda o`zinin` jasin aniqlawda geoxronologiyag`a su`yenedi.
Geoxronologiya jer kabigin kuragan tau jinislarinin payda bolgan uaktin xam rauajlaniu
tartibin aniklau xakkindagi talimat. Geoxronologiya salistirma xam absolyut bolip ekige bolinedi.
Salistirma geoxronologiya Jer kabiginin kuramindagi tau jinislari katlamlarin tik kesimde bir-
birine salistirganda jaylasiu tartibin salistirip, olardin salistirma jasin aniklaydi. Tau jinislarinin
salistirma jasin aniklauda kollanilatugin usillar kop. Ulardan biri stratigrafiyalik (latinsha “stratum”
-katlam) metod, ol teniz yamasa kontinental sharayatta payda bolgan shogindi tau jinislarinin
katlamlarin naubetpe-naubet katlamlaniuin uyreniuge tiykarlangan. Maselen dar`ya yamas
tenizlerdin tik kirkilip tusken jar jagasinda xaktas katlami ustinde saz jaylaskan bolsa, xaktas
katlami saz katlamina salistirganda erte payda bolgan boladi. Onsha ulken bolmagan jerde ol
yamasa bul geologiyalik kesimdegi tau jinislarinin salistirma jaslari stratigrafiyalik usil menen
aniklanadi. Atkindi tau jinisinin da jaslarin salistirma usil tiykarinda aniklauga mumkinshilik bar.
Maselen, siz ush turli katlamlardin ashikligi karsisindasiz. Tomengi katlamda xaktas jatkiziklari,