Geologiya kk

 

 

 

Arxey  gruppasi  -  bul  era  jer  qatlami  eski  ha`m  da`slepki  stadiyasi  bolip  esaplanadi.  Bunda 

jerde flora ha`m fauna dun`yasi bolmag`an. Jasi 6 mlr. jil. Arxey zonasi dawam etken waqti 1 mlrd. 

jil. 

Proterezoy - bul 2 mlrd. jil dawam etip refey ha`m vent da`wirlerin o`z ishine aladi. 

Polezoy  -  330  mln.  jil  dawam  etip  flora  ha`m  fauna  dun`yasi  tez  rawajlang`an.  Bularg`a  jer 

bawirlawshilar baliqlar, nasekomalar, omirtqasizlar kiredi. 

Mezozoy  -  170  mln.  jil  dawam  etip  bunda  joqari  da`rejeli  flora  ha`m  fauna  rawajlang`an. 

Bunda jer bawirlawshilar jaqsi rawajlanip ko`lemi jag`inan ayirilip turg`an. 

Kaynazoy - 67 mln. jil burin baslanip ha`zirgi waqitqa shekem dawam etip atir. Bul erada sut 

emiziwshiler quslar, malyuskalar payda bolg`an. Bul erada adam siyaqli maymillar  eki, u`sh mln. 

jil payda bolg`an. 

Palezoy  6  da`wirge  bo`linedi:  Kembriy,  ardobik,  silur,  devon,  tas  ko`mir  da`wiri,  perm 

da`wiri. Bunda 16 era ha`m yaruslar bar. 

Mezozoy tirishiliktin` rawajlaniwina baylanisli u`sh da`wirge bo`linedi: Trias,  yura, por. Bul 

era 31 a`sirge bo`linedi. 

Kaynazoy 4 periodqa bo`linedi: Poleogen, neogen, antropogen. 

 

Er ëshini aniqlash usullari. Er paydo bwlgandan to shu faqtgacha wtgan davrlarda rwy bergan 

wzgarishlarni, er qatlamlarining qachon hosil bwlganligini aniqlash bilan olimlar qadimdan qiziqib 

kelganlar.  Geologiyada  er  qatlamlarning  qaysisi  oldin  ëki  qaysisi  keyin  paydo  bwlganligini  qiësiy 

aniqlash  usuliga  nisbiy  ësh  aniqlash  usuli  deyiladi.  Bu  usulda  er  qatlamlarining  eng  oldin  paydo 

bwlganini  aniqlash  uchun  qatlamlardagi  wsimlik  va  hayvon  qoldiqlarini  topib,  birini  ikkinchisiga 

taqqoslab  kwriladi,  eng  oddiy  hayvon  va  wsimlik  qoldig`i  bor  pastki  qatlam  undan  yuqorida 

ëtiuvchi  qatlamga  nisbatan  keksa  hisoblanadi.  Qavatlarning  oldin  ëki  keyin  hosil  bwlganligini  va 

tarkibini  litologiya  va  stratigrafiya  fanlari  tekshiradi.  Bu  qatlamlar  orasidagi  wsimliklar  qoldig`ini 

paleobotanika, hayvon qoldig`ini esa paleontologiya tekshiradi. 

Bu  usullar  asosida  har  bir  qatlamning  hosil  bwlish  sharoiti  va  vaqtini  aniqlash  mumkin 

bwladi. 

Organik qoldiqlarni tekshirish natijasida er qatlamlarining eng oldin paydo bwlgani va undan 

keyin hosil bwlganlari aniqlandi va geoxronologik shkala tuzildi: 

     Etqiziqlar                                  Vaqtlar 

Kaynozoy gruppasi                    Kaynozoy erasi (yangi era). 

Mezozoy      «                           Mezozoy erasi (wrta era). 

Paleozoy    «                            Paleozoy erasi (qadimgi era). 

Proterozoy «                            Proterozoy erasi (eski era). 

Arxeozoy    «                          Arxeozoy erasi (boshlang`ich era). 

 

Geologik ëtqiziqlarning xronologik bwlinishi davrlar bwlinishiga twg`ri keladi: 

Etqiziqlar                                  Vaqtlar 

 Gruppa..........................................................Era 

---

 

 

 

Sistema.........................................................Davr 

Bwlim............................................................Epoxa 

Yarus...............................................................Asr 

Geoxronologiya  shkalasiga  kirgan  eralar,  davrlar,  epoxalar  nomi  biror  joy,  tog`,  aholi  nomi 

bilan  ëki  tog`  jinsining  tarkibiga  moslab  quyilgan.  Masalan,  paleozoy  erasi  nomi  1838  yilda 

A.S.Sedjvik  tomonidan,  mezozoy  va  kaynozoy  eralarining  nomi  1840  yilda  D.Filipps  tomonidan 

berilgan. 

Erning  mutlaq  (absolyut)  ëshini  aniqlash.  Yuqorida  baën  qilinganlardan  kwrinib  turibdiki, 

tog` jinslarining nisbiy geologik ëshidan osongina foydalanish mumkin. Biroq nisbiy geologik ësh 

turli era va davrlarning qancha vaqt davom etishligini etarlikcha aniq belgilashga imkon bermaydi. 

Vaholonki, buni aniqlash amaliy va nazariy ahamiyatga egadir. 

Tog`  jinslarining  absolyut  vaqt  birliklari  (ming,  million,  milliard  yillar)  bilan  ifodalanishi 

ularninng absolyut ëshi deyiladi. 

Radioaktiv  elementlarining  tabiatda  tarqalishi.  Ilmiy  tekshirish  ishlari  yaxshi  quyilganligi 

tufayli barcha tog` jinslarida radioaktiv elementlar borligi aniqlandi. 

Magmatik  jinslar  deb  ataluvchi  tog`  jinslari  eng  yuqori  radioaktivlik  xususiyatiga  ega. 

Metamorfik jinslar wrtasida oraliq holatni egallaydi. 

Er pwstida uran, radiy va toriy elementlari tarqoq holda uchraydi. Bular kwproq er pwstining 

yuqori qismlarida, asosan sirtqi granit qobig`ida twplangan bwlib, mineral sifatida qam uchraydi va 

kwpincha ular tarqoq holda bwladi. 

Absolyut  ëshni  aniqlashning  radioaktiv  metodi.  Yuqorida  aytib  wtilganidek,  radioaktiv 

elementlar  bir  tomondan  wz-wzidan  parchalanish  xususiyati  bilan,  ikkinchi  tomondan  -  uning 

atrofidagi moddalarga ta`sir kwrsatishi bilan xarakterlanadi. 

Mazkur metod ikki xil: 1) radioaktiv parchalanish protsessining wziga qarab hisob qilinadigan 

vaqtga  asoslangan  birlamchi  metod  va  2)  radioaktiv  nurlanishlarning  uzoq  muddat  ta`sir  etishi 

natijasida  rwy  beradigan  hodisalarni  wrganishga  asoslangan  ikkilamchi  metod.  Mazkur  metodda 

vaqt nurlanishninng ta`sir kuchiga qarab hisoblab chiqariladi. 

Ikkilamchi  radioaktiv  metodning  amaliy  ahamiyati  kam  bwlganligi  uchun  bu  metod  ustida 

twxtab wtimaymiz. Tog` jinslari ëshini aniqlashning birlamchi radioaktiv metodi radioaktiv element 

parchalangan  vaqtida  twplangan  turg`un  maqsulotning,  shu  elementning  parchalanishidan  qolgan 

miqdoriga bwlgan nisbati bilan aniqlanishiga asoslangan. 

Hozirgi  vaqtda  qadimiy  tog`  jinslarining  ëshini  aniqlash  uchun  uran-qurg`oshinli,  kaliy-

argonli,  rubidiy-strontsiyli,  uran-geliyli,  burmuncha  ësh  jinslar  uchun  uglerodli  va  uranioniyli 

metodlar mavjuddir. Bu metodlar nazariy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan. Shuning uchun 

ular geologik ishlarda keng foydalaniladigan metodlardan hisoblanadi. 

Emirilish  va  wpirilish  protsessini  vujudga  keltiradigan  kuchlarga  suvning  ham  kuchi 

qwshilsa,  emirilgan  materiallarni  kwchirish  protsessi  yanada  kuchliroq  bwladi.  Natijada  tog` 

etaklarini  emirilgan  tog`  jinslari  -  ëyilma  konuslar  qoplab  oladi.  Tog`dan  boshlanuvchi  darëlar 

emirilgan  jinslarni  bir  erdan  ikkinchi  erga  oqizib  ketadi.  Bular  juda  katta  maydonlarni  -  darë 

havzalarini  twldiradi.  Tyanshanning  kwp  qismi  va  Farg`ona  vodiysi  asosan  Sirdarë  havzasi 

---