Anomaliya-bul jer katlamlarindagi tau jinislarinin kuraminin birden ozgeriu kubilisi. Jerdin
anomaliyasin izertleu arkali onin katlamlarinin duzilisin uyreniuge boladi. Jerdin auirlik kushi
gravimetr asbabi menen olshenedi. Gravimetr korsetkishleri bul gravitatsiyalik kushtin tarkaliu
tartibi grvimetriyalik kartalarga tusiriledi. Bul kartalar menen jerdin auirlik ukshi sol jerdin
geologiyalik duzilisi xakkinda xam kanday tau jininslardan turatuginligi aniklanadi. Jerdin auirlik
kushi terenlikke karay ozgeredi xam jer orayinda onin korsetkishi 0 ge ten.
Jerdin` tig`izlig`i
Jerdin tigizligi jer massasinin onin kolemine katnasi arkali anlatiladi.Seysmetikalik
tolkinlardin taraliui tezligine karap, jerdin ortasha tigizligi aniklangan.Mantiyada o`,o`g` gr/sm
q
,
litosferada g`,o` gr/sm
q
, tauli oblastlarda g`,h gr/sm
q
jerdin ishki katlamlari noin sirtki katlamina
karaganda tigizligi ulken bolip keledi.
Jerdin en teren tigizligi katlamin bariosfera onin tigizligi n`-a`g`,q gr/sm
q
kurilisi
nikel`,temir,auir tau jinislarinan kuralgan.Bariosferanin ustinde tigizligi boyinsha litosfera katlami
jaylaskan.Litosfera mina tau jinislarinan payda bolgan U` kremniy,alyuminiy x.t.b yagniy jerdin
tigizligi onin orayina karay ozgeredi.Onin ozgeriu korsetkishine karap , jer katlaminin kanday tau
jinislarinan kuralganin aniklauga boladi.
Jerdin magnitizmi
Jerdin fizikalaik kasiyetlerinin biri magnitizmi bolip tabiladi. Adamzat kompasinin payda
boliuinan baslap , jerdin magnitlik kasiyetlerin uyrene basladi xam minaday juumakka keldi.Jerdin
magitizmine mina kasyetler ten
a`.Magnitlik shetleniu
g`. Magnit agimi
Magnitlik shetleniu -dep magnit strelkasinin sol jerdin geografiyalik meridiannan shetleniuin
aytamiz. Jer arka xam Kubla magnitli polyuslardan turadi. Shetleniu Shigiska yamasa Batiska boliui
mumkin. Magnit meridianinin geografiyalik meridiannan shigiska yamasa batisk ozgeriuindegi
payda bolgan muyeshti magnitlik shetleniu muyeshi dep ataymiz. Magnit shetleniu muyeshi jerdin
barlik jerinde birdey bolmaydi, al ayirim uakitta birdey magnitlik shetleniu muyeshinin birlesken
sizigin izogon dep atamiz.
Magnit agini dep magnit ekvatori menen magnit polyusi arasindagi magnit strelkasinin
iyiliuindegi payda bolgan muyeshti ataymiz. Ol magnit polyusinda 90 al ekvatorda 0 gradusti
korsetedi. Jerdin birdey magnit agini siziklarin tutastiriushi sizikti izoklin dep ataymiz. Magnit
izogon xam izoklin siziklari geografiyalik enlilik xam uzaklik siziklari menen saykes kelmeydi.
jerdin materik tegislik bolimindegi izogon xam izoklin siziklarinin normal` jagdaylarinin
ozgeriui magnit anamaliyasi dep ataladi. Bunday anamaliya jer maydaninda temir xam usigan uksas
elementler jiynalgan jerlerde ushirasadi. Mi. Magnitogrosk (Rossiya), Jezkazgan (Kazaxstan) x. t.b.
Jerdin magnit maydaninin ozgeriuindegi kubilisti magnit borani (agisi) dep ataymiz. Ol sol jerdin
ishki katlamindagi (vulkan, jer silkiniu x.t.b.) xam sirtki (Quyashtin tasiri, nayzagay x.t.b.)
kushlerdin tasirin baylanisli.
Jerdin issilik kasiyeti onin Quyash sistemasindagi ornina xam ishki kushlerge baylanisli.
Jerdin issilik energiyasinin uliuma eki deregi bar
1. Jerdin ishki kabatlarindagi radioaktiv elementlerdin idirau protsessindegi energiya,
kosimsha jer yadrosinin xam vulkan energiyasi.
2. Sirtki Quyash energiyasi. Jerdin xaua, suw xam jer katlamindagi temperatura -issilik
kobinese Quyash energiyasina baylanisli. Bul energiya jer betinin rel`efine xam onin formasina
(geoid) karap jer betinde xar turli bolip keledi. Jerdin biyik- pas, tegis- oy bolganligi janede Quyash
sistemasinda kozgalisina karap Quyash nurlari jer betin bir tegis kizdirmaydi. Misali. Teniz
kaddinen 100 metrge koterilgen sayin temperatura 0,5 S kemedi.
Jerde issilikti kabil etiude osimlikler dun`si xaua agimi xam suu agimlari ulkenorin iyeledi.
Jerge Quyashtan 1 sekundta 1,8. 10 . 24 erg issilik kelip olardan 45 protsenti kosmoslik kenislikke
shagilisadi. Jerdin sirtki kabatinda issilik birdey bolmaydi (Antarktidada -60 C, al Afrikada +50 C,
al onin ishki katlamlarinda turakli fazalar boladi ( Moskvada 20 m terenlikte + 4,2 S, al Parijda 28
m + 11,8 S x.t.b.).
Jer kabatinin temperaturasi turakli bolgan terenlikten jer orayina karay vertikal` tusken issilik
korsetkishinin 1 S ka osiui geotermikalik baskish dep ataladi. Jerdin geotermikalik baskishi 5-150
m araliginda boladi, al uliuma ortasha geotermikalik terenlik 33 m ge ten. Yagniy jer orayina karay
xar 33 m-den + 1 S kosilip baradi. Jer katlamindagi 100 m terenliktegi (+ 3,3 S ) issilik mugdari
geotermikalik gradient dep ataladi. Jer yadrosinin issilik mugdari +3000+5000 S koleminde boladi.
Tayanish tu`sinik
Jerdin` quyash sistemasindag`i orni. Planeta. Jer formasi (geoid). Jerdin` fizikaliq qa`siyetleri:
Awirliq ku`shi, tig`izlig`i, jerdin` sirtqi bo`limi, jer qabati, litosfera, jerdin` ishki qabati, mantiya,
yadro. Tig`izlig`i, jerdin` magnitliq qa`siyeti, jerdin` issiliq qa`siyeti.
Sorawlar
1.Jer haqqinda uliwma tu`sinik
2. Jerdin` fizikaliq qa`siyetleri
3. Jerdin` ishki ha`m sirtqi qurami
J E R K A B A T I N I N` Q U R A M I
REJE:
1. Jerdin` sirtqi ha`m ishki qabatlarina sipatlama
2. Jer qabatinin` ximiyaliq qurami
3. Jer qabatinin` strukturasi (minerallar ha`m taw janislar)
A`debiyatlar: