hisoblanadi. Sirdarë Orol dengiziga intilib, qum, xarsang va shag`allarni oqizib kelib,
eroziya
bazisini twldirmoqda.
Tayanish tu`sinik
Geoxronologiya bul jerdin` rawajlaniw tariyxin ko`rsetetug`in dokument. Absolyutlik
geoxronologiya jerdin` negizgi jasin ko`rsetedi: urantoriyli, uglerodli, geliy, qorg`asinli. Salistirmali
geoxronologiya jerdin` jasin salistirmali tu`rde aniqlaydi: metodlari, stratigrafiyaliq, petrografo-
litologiyaliq, paleontologiyaliq. Stratigrafiyaliq ha`m geoxronologiyaliq shkala. Eralar Arxey,
proterazoy, palezoy, mezozoy, kaynazoy.
Sorawlar
1. Geoxronologiya degenimiz neW
2. Absolyutlik ha`m salistirmali geoxranologiya
3. Geoxronologiyanin` geologiyadag`i orni
LEKTsIYa 9
SAMALDIN` GEOLOGIYALIQ JUMISI
REJE:
1. Traposfera qatlami ha`m samaldin` payda boliwi. Hawa ag`imi.
2. Samaldin` geologiyaliq jumisinin` tiykari. Qatlamlar rel`ef formalari
3. Samaldin` geologiyaliq jumisina baylanisli paydali qazilma bayliqlar
A`debiyatlar:
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969
2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov
A, T,FAN 1972.
3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Samaldin geologiyalik jumisi xaua agiminin troposfera katlaminda kozgaliuina tiykarlangan.
Xauanin atmosfera basim ayirmashiliklarinan xaua agimi payda bolip, ol jokargi basim
oblastlarinan tomen basim oblastlarina karay kozgaladi. Atmosferalik basimnin ozgeshelikleri kun
nurinin jerdi berdey kizdirmauinan xam issiliktin xaua katlamina beriliu jagdaylarinan kelip
shigadi. Xauanin kiziui onin strukturasinin keneyiuine, jenillesiuine xam kizgan jer betinen
koteriliuine alip keledi. Kizgan xaua troposfera katlaminda belgili biyiklikke koterilip aste siuiu
baslaydi. Xaua ortasha xar 1000 m de 5,64 m graduska siuiudi xam salmagi auirlasip tomenge jer
betine karay kozgalisin baslaydi. Bul jagdaydi xauanin aylanbali tsirkultsiya xareketi dep atalip,
yagniy jilli xaua jokariga siuik xaua tomenge karay kozgaladi. Tsirkulyatsiya uaktinda xauanin
gorizontal kozgalisi samal dep ataladi.
Samal geologiyalik protsesslerden en ulken kush-kudretke iye bolgan atmosfera faktorlarinan
esaplanadi, onin geologiyalik xizmeti kobirek saxralarda, tereksiz, osimliksiz, saxra jerlerde kozge
anik taslanadi. Esaplardin korsetiuinshe kurgaklik maydaninin a`/o` bolimi, yagniy saxrali yamasa
yarim saxrali maydanlar samal isleri natiyjesinde jujege kelgen. Jer juzinde barxama yamasa uakti-
uakti, asirese tosattan esetugin samallardin turleri belgili.
Passatlar - ekvator boylap shigis xam batis taman udayina esetugin samallar.
Mussonlar - xaua-rayinin ozgerip turiuina baylanisli bolgan uakti-uakti esetugin samallar.
Brizler - bir keshe-kundiz dauaminda kundiz tenizden kurgaklikka, keshte kurgakliktan jane teniz
taman esetugin samallar. Tau vodiy shamallari - tau xam vodiy lerde temperaturanin ozgeriui bir tur
bolmaganligi sebepli juzege keledi. Tosattan payda bolatugin samallar - boran xam tayfunlar xaua-
rayinin basim, temperatura, igallik xam t.b. olshemlerinin ozgerip turiuinan payda boladi. Usi samal
turleri unirau onimlerin g` turli usil menen xareketlendiredi.
a` - sinik jinislrin jer usti boylap domalatip ushiradiN`
g` - sinik jinislardi jerustinin jokarirak boliminde erkin xalinda ushiradi. Misali, jer betinen a`0 sm
jokarirak samaldin esiu tezligi sekundina n`-w m bolsa, diametri 0,g`o` mm ge shekem bolgan
kumlardi biymalel ushirip xareketlentiredi. Samaldin tezligi w-h,o` m/sek. bolsa - 0,o` mm, a`0-a`a`
m/sek. bolsa - a`,o` mm ulkenliktegi kumlardi juda ulken araliklarga aparip taslaydi. Ozbekstan
xam Afganistan kumlari Iranga, Saxara kum xam shanlari Atlantika okeani taman kushli samallar
mengen birge koshkenligi geologiyaga malim. Kum xam shan danesheleri g`000-q000 km xatte
bunnanda uzak aralikka da kushli samallar menen barip jetiui mumkin.
Kushli samallar natiyjesinde millionlap otkir kum danesheleri xareketke tusip, tup tau jinislarin
egeulep, kesip uliuma aytkanda korroziyaga ushiratadi.
Barxanlar - kishi xam ulken tobelikler payda kiliushi kum uyimlari. Dyunalar bolsa boyina sozilip
jatkan tobelik kum uyimlari. Samal esiui putkilley toxtasa dyuna xam barxanlar kishkene taular
xam tobeliklerge aylanadi. Samaldin geologiyalik xizmeti natiyjesinde payda bolatugin jinislardin
biri - lessler.
Less (xalik arasinda saz topirak dep ataladi) payda boliui xakkinda jalgiz bir pikir jok. Lesstin
mineralogiyalik kurami (0,00o` mm diametrden iri daneshelerdin ishindegi jenil fraktsiya) - kvarts,
dala shpati, biotit, slyuda, ekinshi darejeli minerallardan - magnetit, gematit, ilmenit, limonit,
rogovaya obmanka, piroksen xam amfibol gruppalari, tsirkon,
apatit xam baskalar.
Jokarida aytkanimizday, samal troposfera qatlaminda payda bolip, joqarg`i basim oblastinan
tomengi basim oblastina qozg`aliwshi hawa ag`iminda payda boadi. Samal tezligi m/sek ta
olshenedi. Jerdin` jilli oblastlarinda (ekv) quyash nuri qizg`aninda atmosfera jog`ari qaray ha`reket
etedi. Suyiq qatlamg`a jetip u`,w tomenge qaray qozg`aladi. Tomenge qaray qozg`aliw ha`reketi
dawillardi payda etedi. Subtropikten tropik oblastlarga bag`darlang`an samal passat delinedi.
Samaldin` geologiyaliq jumisi q etaptan turadi.
1. Taw jinislarin buziwdan
2. Buzilg`an taw jinislarin tasiwdan
3. Buzilg`an taw jinislardin jiynalip taza geologiyalik katlamlardi, yagniy eol geologiyalik
strukturasin payda boliui.
Atmosfera (havo qobig`i) - erning eng tashqi qobig`i bwlib, uning erga yaqin bwlgan
qismining tarkibida 78,3 protsent azot, 20,99 protsent kislorod, 0,03 protsent karbonat angidridi,
0,94 protsent argon, neon, geliy, ozon, ammiak va boshqa elementlar uchraydi.
Atmosfera asosan uch qismdan: troposfera, stratosfera va ionosferadan iborat.
Troposferaning wrtacha 10-11 km bwlib, atmosferaning 75 protsentcha qismini wz ichiga
oladi. Ekvatorda uning balandligi 17 km, qutblarda esa 8 km ga etadi. Troposferada temperatura har
100 m balandlikda - 0,6° pasayadi. Troposferaning yuqori qismida temperatura ekvatorda - 80°.
Troposfera yuqori qismining urtacha temperaturasi - 55° ga etadi. Umuman troposfera barqaror
emas, u gorizontal va vertikal holatda tez-tez harakatlanib, wzgarib turadi.
Atmosfera qatlami troposferaning ustida bwlib, 11 km dan 80-82 km ga etadi. Troposfera
bilan stratosfera oralig`ida 2 km qalinlikda bwshliq bor, bu substratosfera qatlamidir. Bu qatlamda
temperatura 10-25 km balandlikkacha bir xil (-25° atrofida) saqlanadi. Undan yuqorida temperatura
kwtarilib 40 km da - 0° ga, 70 km da - 35° ga etadi. Stratosferada 15-35 km balandlikda ozon gazi
twplana boradi.
Ionosfera 80-82 km dan yuqorida bwlib, havoning bu qatlami meteoritlar uchganda kuzatib
aniqlanadi. Quëshdan keluvchi ul`trabinafsha va kosmik nurlar ta`sirida ionosferada ionlashish
protsessining rwy berishi aniqlandi. Ma`lum bwlishicha, 100 km da ionlashish protsessining bir
bosqichi, undan balandda - 250 km - ikkinchi bosqich uchraydi, binobarin, qancha baland kwtarilsa,
shuncha kwproq ionlashadi.
Havo bosimi bir xilda bwlmaganligidan havo oqimlari - shamol paydo bwladi. Ekvatorda
bosim kamayganda subtropikdan ekvatorga tomon havo oqimi ywnalib passat shamollarini vujudga
keltiradi. Shimoliy yarim sharda passatlar shimoldan janubga harakat qilmay shimoli-sharqdan
janubi-g`arbga tomon esadi. Janubiy yarim sharda janubdan-shimolga emas, balki janubi-sharqdan
shimoli-g`arbga tomon harakatlanadi. Bu hol erning wz wqi atrofida aylanishidan kelib chiqadi.
Passat shamolga qarshi esuvchi, uning ustida harakatlanuvchi shamolga antipassat deyiladi. Bu
shamol 2,5-3 km balandlikda bwladi. Antipassat ekvatordan kwtarilgan issiq havo oqimidan hosil
bwladi, bu shamol erning aylanishi ta`sirida shimoliy yarim sharda wngga, janubiy yarim sharlarda
esa changa burilib esadi.