Geologiya kk

 

 

 

Ol  oz  gezeginde  minerallardi-  ximiyaliq  qurlisin,    strukturasin,  fizikaliq  qa`siyetlerin    ha`m  payda 

boliw jag`daylarin izertleydi. 

Minerallardi-  kristalliq  formasin  izertleytin  ilimdi  kristalografiya  deymiz.  Jer  qatlamin 

qurawshi  qatti  minerallarg`a  kristalli  ha`m  amorfli  awqallar  ta`n  boladi.    Minerallardi  qurawshi 

kristallar  denesindegi  atomlardi-      jaylasiwina,  strukturasina    qarap,  kristalliq  ha`m  amorfli  payda 

boliw qawmetine iye boladi.  Kristallardi- formasi ush, tort, alti qirli prizma ha`m piramida, kubqa 

uqsas bolip keledi ha`m olardi - sirtqi tu`rine qarap minerallardi aniqlawg`a  oladi. 

     1. Mineraliq fizikaliq qa`siyetleri 

     1) formasi (ta`biyatta tawilg`an jag`dayi) 

     2) qa`siyeti ren`i jiltiraqlig`i 

     3) jiltiraqlig`i 

     4) qattilig`i 

     5) Tutaslig`i 

     6) Nur o`tkizgishligi 

     7) Tig`izlig`i 

     8) O`zine ta`n ayriqsha qa`siyetleri 

 

     1. Mineral formasi ol ishki ha`m sirtqi  qurilisina  (kristalliq, jag`dayina ha`m  shariyatina  

baylanisli kristalliq jag`dayina qaray minalarg`a bo`lemiz. 

     1. Ulken da`neli - 5 mm ulk. 

     2. Orta da`neli - 2-5 

     3. Kishi da`neli 0,5-2 

     4. Jasirin kristali da`neli 0,5 kishi 

 

     1. Geometriyaliq formasi da`nelerden izometriya forsina  iye. 

Perit, as tuzi. 

     2. Tayaqshaliq formasi-salilit 

     3. Sozilin`qi tu`rde jaylasiwi 

     Tayaїshali formasi - 

     Plastikali formasi - 

     qabirshaqli formasi - grafit 

 

     Mineral ta`biyatta mina tu`rde ushirasadi: 

     1. Druz      (shetka) 

     2. Konkrentsiya (do`n`gelek tu`rinde) 

     3. Olit minerallar bug`an baksit 

     4. Sekretsiya quwisliqlig`i 

     5. Ag`in tu`rindegi forma (stalit ha`m stalatit) 

 

Minerallardin` ren`i 

---

 

 

 

 2 tu`rde aniqlandi 

 

     1. Ta`biyg`iy tu`rinde 

     2. Untag`i arqali 

 

1.  Minerallar  reni  onin`  quramindag`i  ionlardin`  strukturasina    ximiyaliq  ha`m    mexanikaliq  

boyawshi  qospalarg`a baylanisli ximiyaliq boyashi temir-jasil-qara,  marganets-toyg`in  qizil,   mis-

jasil, toyg`in ko`k ren`ge iye. 

     2.  Minerallardi-  renin  untaq  iz  qaldiriwda  aniqlawda    farfor  plastinkasin  sizip  ko`riw  arqali 

izertlenedi,  Misali: perit sirti sari ren`de, sizg`anda jasil qara ren`di beredi. 

     3.  Jiltiraqliq  qa`siyeti  onnan  kun  nuri  shag`ilisiwinsha,  sirtqi  qabati  jawdayinan  siniq 

ko`rsetkishine baylanisli mineral  jiltiraqlig`ina qarap ekige bo`linedi: 

1)  metal  yamasa  metalg`a  uqsas  jiltiraqtag`i  minerallar  popeney,  perid  degen  minerallar 

kiredi. 

     2) Metal emes jiltiraqlig`i minerallar bular 

     a)  almaz  siyaqli  minerallar  mis.  almaz  aynali  (kal`tsit),  mayli  (nefilin)  qizil  qon`ir  (slyuda) 

talshiqli (asbest)  gu`n`gurt  ren` (kremniy). 

     4.  Minerallar  qattilig`i  ha`r  bir  mineral  o`zi  qattiliq  da`rejesine  iye  mineral  qattilig`i  olardin` 

sirtqi  mexanikaliq  ta`siri  arqali  aniqlanadi.    Aniqlaw  ushin  mineral  etaloni  du`ziledi.  Bul  etolonda 

bir-birine  minerallardi  sizip  ko`riw arqali aniqlaymiz. 

Etalon mineral 10 tu`rli bolip keledi. 0lardin`  qattilig`i  to`mendegishe jaylasadi. 

     1. Tal`k 

     2. Gips 

     3. kal`tsit 

     4. flyuorit 

     5. Apatit 

     6. Ortoklaz 

     7. kvarts 

     8. Topaz 

     9. Korund 

     10.Almaz 

 

Usinday  izbe-izlikte  ko`rsetilgen  minerallar  birin  iri  sizadi  yag`niy  joqarg`i  minerallar 

to`mengi  minerallarg`a  qarag`anda  qatti  bolip  keledi.  Minerallardin`  qattilig`in  ju`da`  da`l 

aniqlawda arnawli a`sbep-tverdometr a`sbabi qollaniladi. Turmista  karandash-1  astuzi-2, tirnaq-2, 

5, temir shege 4 ke, ayna 5 ke, iyne 6,  

   5. Mineraldin` tutaslig`i (spaynost`) ha`m sing`ishlig`i (izlom). Minerallardin` parallel bo`leklerge 

bo`liniwi  onin`  tutaslig`i  da`rejesin  aniqlaydi.  Tutaslig`i  ha`m  sing`ishlig`i  minerallar  parallel 

bo`leklerge  bo`liniwi  onin`  tutaslig`i  minerallar    strukturag`a    ha`m    atomlarda  parallel  kush  az 

bolg`an jerinde ushirasadi.  Tutaslig`i mina tu`rge bo`linedi. 

---

 

 

 

     1) Joqari tutaslig`i (slyuda) 

     2) Normal` tutaslig`i (galit) 

     3) Jetislispegen tutaslig`i (apal) 

     4) Juda` jetilispegen (kvarts) 

    Minerallar  tutaslig`i    bayqawg`a  bolmag`an  jag`dayda  ol  atamalarin  siniq  arqali  aniqlaymiz. 

Minerallardi- sinig`ini- birineshe tu`rge bo`lemiz: 

     1. Tolqin siniw (Shaqmaq tas, kukirt) 

     2. Iynege uqsas (ragovaya obmanka) 

     3. Jer tusli (kaliy) 

     4. Mayli tu`rindegi (nefilin) 

     5. Nur o`tkizgishlik qa`siyeti minerallarda siniw ko`rsetkishi 

ha`r o`tkizgishlikke iye 

     Minerallar ha`r qiyli o`tkizgishlikke iye 

     1. Jaqsi o`tkizshilik minerallar (taw xrustal`) 

     2. Jartilay o`tkizgishlik minerallar (kukirt, kvarts) 

     3. To`men o`tkizgishlik minerallar (Kaltsedon) 

     4. Juqa qabatlar arqali o`tkizgish (kremniy) 

     5. Minerallar   tig`izlig`i  ko`rinisi  labortoriyaliq  usilda 

aniqlanadi. 

     Usilinda  olardi  alaqanda  o`lshew  ja`rdeminde  aniqlaymiz.  Dala  usilinda  alaqanda  olshew 

ja`rdeminde aniqlaymiz. 

     1. Tig`izlig`i jen`il 2,5  

     2. Orta tig`izliq 4  

     3. Awir tig`izliq 4-6 

     4. ju`da` awir minerallar 6 

 

 

Jer turli tau jinislari xam minerallardan duzilgenligi belgili. 

M i n e r a l l a r. Jer ishi xam juzesinde xar kiyli fzika-ximiyalik jagdayda payda bolgan bir 

yamas  bir  neshe  ximiyalik  elementten  turiushi  tabiyiy  birikpeler  minerallar  dep  ataladi.  Misali 

Kvarts - S8O

g`

, Kal`tsit - CaCO

q

, Galenit - PbS, Gips - CaSO

n`

 x H

g`

O, Tal`k - Mg

q

(OH)

g`

(S8

n`

O

a`0

) 

xam t.b. 

Minerallardin  kopshiligi  tabiyatta  katti  xalda  kristall  duziliste,  kolloidlar,  katti  eritpeler, 

izomorf aralaspalar, suyik xam gaz xalinda ushiraydi. 

Minerallardin  kopshiligi  paydali  kazilma  sipatinda  zarur.  Misali,  temir  rudasi  -  gematit,  magnetit, 

siderit,  limonit,  mis  rudasi  -  xal`kopirit,  xal`kozin,  kovellin,  bornit,  polimetall  rudalari  -  galenit, 

sfalerit, kinovar`, mis, korgasin, antimonit x.t.b. 

Minerallar  tau  jinisin  payda  kiliushi  xam  ekinshi  darejeli  (aktsessor)  bolip  ekige  bolinedi. 

Jinis  payda  kiliushi  minerallardin  en  mukimleri  u`0  ka  jakin.  Maselen  kvarts,  rogovaya  obmanka, 

slyudalar, plagioklazlar, dala shpatlari xam baskalar. 

---