Geologiya kk

 

 

 

boyinsha (a`9u`g`) 

A.A.Yaroshevskiy 

boyinsha a`9wu` 

Kislorod 

49,13 

46,50 

Kremniy 

26,00 

25,70 

Alyuminiy 

7,45 

7,65 

Temir 

4,20 

6,24 

Kal`tsiy 

3,25 

5,79 

Natriy 

2,40 

1,81 

Kaliy 

2,35 

1,34 

Magniy 

2,35 

3,23 

Titan 

0,61 

0,52 

Uglerod 

0,35 

0,46 

Vodorod 

1,00 

0.16 

 

Ilimpazlardin  songi  magliumatlarina  karaganda,  Jer  kabigi  tiykarinan  h  elementten  ibarat  bolip, 

olardin mugdari 99,03 % kuraydi. Baska barlik ximiyalik elementlerdin mugdari 0,97% kuraydi. 

Jer  kabiginin  h0O`  ten  aslami  kislorod,  kremniy,  xam  alyuminiy  (q  element)  elementlerine  tuura 

keledi.  Eger  biz  Jer  kabiginin  ortasha  ximiyalik  kuramin  xam  uliuma  jerdin  ortasha  ximiyalik 

kurami  menen  salistirsak  kop  ozgesheliklerdi  ushiratamiz.  Jerdin  sirtki  kabiginda  jenil 

elementlerdin  mugdari  kop  bolsa  tomen  karay  auir  elementlerdin  mugdarinin  kobeyip  atirganin 

koremiz. 

Uliuma jerde en kop tarkalgan ximiyalik elementler tablitsasiU` 

Elementler 

A.E Fersman boyinsha 

B.Meyson boyinsha 

Kislorod 

27,71 

29,50 

Temir 

39,76 

34,60 

Kremniy 

14,53 

15,20 

Magniy 

8,69 

12,70 

Kukirt 

0,64 

1,93 

Nikel` 

3,46 

2,39 

Kal`tsiy  

2,32 

1,13 

Alyuminiy 

1,79 

1,09 

Baskalar 

1,10 

1,49 

Jer Quyash sistemasinin denesi sol sebebli,  atmosfera, gidrosfera, jer kabati xam jerdin sirtki kabati  

meteoritlerdin  kuramin  izertleulerge  karaganda  apiuayi  (pervichnoe  veshestvo)  zattan  kuralip,  ol 

juda  uzak  xam  kiyin  protsessler  tasirinde  payda  bolgan.  Bul  kaliplesiu  protsessi  (differentsatsiya) 

elede  dauam  etip  atir,  yagniy  zatlardin  bir-birine  otiu  stadiyalari  jer  silkiniu,  vulkanizm  x.t.b 

xareketler  turinde  jer  kabatinin  strukturasina  oz  tasirin  tiygizip  atir.    Usinday  differentsatsiya 

jagdayinda tez eriushi elementler jer katlamin (kabatin) al gaz tarizli komponentler atmosferani xam 

gidrosferani payda etken. 

---

 

 

 

Jerdin  rauajlaniu  stadiyasinin  basindi  atmosfera  azot  xam  metanga  bay  bolip    jerde  osimlik 

dun`yasinin kelip shigiuinan ol kislorodka bayiy basladi. 

Jer katlaminda elementlerdin tarkaliuina baylanisli  siyrek yamasa shashilip  jaylasiushi elementler 

xam  bir jerge jiynalgan elemenler  sol elementke bay kanlerdi payda etedi. 

Jer kabatindagi belgili elementler  sap taza turinde de ushirasadi. Olarga  altin, platina, gumis, mis, 

kukirt,  uglerod  (grafit  yamasa  almaz  turinde)  x.t.b.  Bunday  elementlerdi  sap  taz  yamasa  tabiygiy  

dep ataymiz.  

Jer  katlamindagi  kopshilik  elementler  ximiyalik  birikpelerdi  kuraydi.  Barlik  sap  taza  elementler  

xam bir turdegi tabiygiy ximiyalik birikpeler elementleri ozine tan   atama minerallar  dep  ataladi. 

Minerallar    ximiyalik  elementtin  tabiygiy  yamasa  ximiyalik  birikpe  turi  bolip,  olar  ozine  tan 

kurilisina,  fizikalik  kasiyetine  iye.Olar    jer  kalamindagi  xam  jer  betindegi  bolip  atirgan  fizika-

ximiyalik protsessler natijesinde payda boladi. Xazirgi uakitta  minerallardin g`000 nan aslam turi 

belgili.  Olar    katti,  suyik  (suu,  sinap)  xam  gaz    xalinda  (metan,  kukurtli  vodorod)    turinde  boladi. 

Minerallardi izertleytugin ilim mineralogiya bolip, ol minerallardin ximiyalik kurilisin, strukturasin, 

fizikalik  kasiyetlerin  xam  payda  boliu  jagdaylarin  izertleydi.  Kristallografiya  ilimi  bolsa  sol 

minerallardin kristallik  formasin, reshetkasin, skeletin izertleydi. Jerdi kuraushi katti minerallarga 

kristalli  xam  amorfli  auxallar  tan  boladi.  Mineraldi  kuraushi  kristallar  denesindegi  ionlardin 

jaylasiuina,  strukturasina  karap  kristallik  (anizotropli)  xam  amorfli    (izotropli)  payda  boliu 

kasiyeleri  payda  boladi.  Kristallardin  formalari  ush,  tort,  alti  kirli,  prizma,  piramida  xam  kubka, 

oktaedrga uksas bolip, olardin sirtki turine (formasina) karap  minerallardi aniklauga boladi. 

Jer katlamindagi minerallar di  anik  atamalari olardin ximiyalik     

 

 

LEKTsIYa     4 

 

MINERALLAR HAKKINDA TU`SINIK. MINERALARDIN` FIZIKALIQ QA`SIYETLERI 

REJE: 

 

1. Minerallar haqqinda tu`sinik 

2. Mineraldin` fizikaliq qa`siyetleri 

3. Mineraldin` payda boliw jag`daylari 

 

 

Mineral-dep ximiyaliq  elementlerdin` tabig`iy yamasa ximiyaliq birikpeler turindegi deneni 

aytamiz. Ol ozine ta`n qurlisina  ha`m fizikaliq qa`siyetlerine iye boladi. 

Taw  jinisi  dep-  bir  yamasa  birneshe  mineraldan  payda  bolg`an  ta`biyg`iy  deneni      aytamiz.  

Minerallar    ta`biyg`iy    ta`rinde  (altin,  platina,  gumis,  mis,  uglerod,  grafit  ha`m  almas  h.t.b.) 

ximiyaliq  birikpeler  tu`rinde  ushirasadi.    Minerallar  jer  qatlamindag`i  ha`m  jer  betindegi    bolip  

atirg`an  fizika  ximiyaliq  protsessler na`tiyjesinde payda  bolg`an.  Ha`zirgi waqitta minerallardi- 

2000  nan  aslam  tu`ri  aniqlang`an.    Olar  qatti,    suyiq  ha`m  gaz    halinda  ushirasadi.  Minerallardi  

izertleytin  ilimdi minerologiya deymiz. 

---