Geog 1 (38-янги). p65

127
O‘rmon-dasht  va  dasht zonalarida o‘rmon va dasht tabiat
komplekslari birga uchraydi. O‘rmonlarda sur-qo‘ng‘ir tuproqlar,
dashtlarda qora tuproqlar tarqalgan. O‘t o‘simliklardan iloq, be-
taga, shuvoq o‘sadi. Hayvonlari sayg‘oq, sug‘ur, bo‘ri, sassiqko‘zan,
yumronqoziq, qo‘shoyoq, burgut, olaxurjun va sichqonlardan iborat.
Chalacho‘l zonasida harorat yuqori, yozda +24 +27 °C,
yog‘in kam (150 — 250 mm). Zonaning shimolida qoramtir
kashtan va tiðik kashtan tuproqlari, janubda och kashtan tup-
roqlari tarkib topgan.
Cho‘l zonasi mo‘tadil mintaqaning janubida joylashgan.
Uning iqlimi keskin kontinental. Yozi quruq va issiq (+25
+32 °C) bo‘ladi. Yog‘ingarchilik, asosan, bahorda va kech kuz-
da bo‘ladi. Qishda qattiq sovuqlar tez-tez takrorlanib turadi.
Cho‘llar faqat erta bahorda yashil rang oladi. Qoraqum va
Qizilqum, Taklamakon, Gobi cho‘llarida qumoq, sho‘rxok sur-
qo‘ng‘ir, tog‘ etaklarida och bo‘z tuproqlar hosil bo‘lgan. Cha-
lacho‘llar va cho‘llarda kemiruvchi hamda tuyoqli hayvon tur-
lari ko‘pchilikni tashkil etadi. Osiyoda ikki o‘rkachli tuya, Prje-
valskiy oti, jayron, sayg‘oq, echkemar, toshbaqa, ilonlar va
yovvoyi eshaklar uchraydi. Cho‘llardan yaylov sifatida foy-
dalaniladi.
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Tabiat zonalari, pakana qarag‘ay, qayin, qutb lolaqiz-
g‘aldog‘i, podzol tuproqlar, Prjevalskiy oti, jayron, say-
g‘oq, echkemar.
Nazorat uchun savollar
1. Sovuq mintaqada qanday tabiat zonalari shakllangan?
2. Mo‘tadil mintaqada qanday tabiat zonalari mavjud?
Amaliy topshiriqlar
1. O‘rganilgan tabiat zonalarini yozuvsiz xaritaga tushi-
ring.
2. Darslik matnidan foydalanib, tabiat zonalariga oid
quyidagi jadvalni to‘ldiring.

---

128
r
/
T
i
m
o
n
i
r
a
l
a
n
o
z
t
a
i
b
a
T
i
r
a
l
q
o
r
p
u
T
i
r
a
l
k
i
l
m
i
s
‘
O
i
s
o
y
n
u
d
t
o
n
o
v
y
a
H
.
1
i
r
a
l
o
r
h
a
s
a
k
i
t
k
r
A
.
2
a
r
d
n
u
T
.
3
a
r
d
n
u
t
-
n
o
m
r
‘
O
.
4
a
g
y
a
T
.
5
r
a
l
n
o
m
r
‘
o
h
s
a
l
a
r
A
.
6
r
a
l
n
o
m
r
‘
o
i
l
g
r
a
b
g
n
e
K
.
7
t
h
s
a
d
a
v
t
h
s
a
d
-
n
o
m
r
‘
O
.
8
l
‘
o
h
c
a
l
a
h
C
.
9
l
‘
o
h
C
56- §. Issiq iqlim
mintaqalaridagi tabiat zonalari
Subtropik mintaqaning tabiat zonalari. Yevrosiyoning sub-
tropik mintaqalarida qattiq bargli doimiy yashil o‘rmonlar va
butazorlar, subtropik aralash o‘rmonlar, subtropik chalacho‘l
hamda cho‘llar zonalari shakllangan.
Subtropik o‘rmonlar va  butazorlar zonasi Yevrosiyoning
O‘rta dengiz sohillari bo‘ylab joylashgan. Bu yerda yoz quruq va
issiq, qish iliq (o‘rtacha harorat +5 +7 °Ñ) hamda seryomg‘ir.
Shuning uchun o‘simliklar vegetatsiyasi yil bo‘yi davom etadi.
Yashil o‘simliklar tagida hosildor jigarrang tuproqlar rivojlangan.
Past bo‘yli daraxtlar, mayda bargli tosh eman, yertut daraxti,
mirta va boshqalar ko‘p tarqalgan. Madaniy o‘simliklardan
anjir, anor, uzum, zaytun va sitrus mevalari yetishtiriladi.
Subtropik sernam musson o‘rmonlar zonasi. Bu zona Yevr-
osiyoning janubi sharqida musson iqlim ta’sirida hosil bo‘lgan.
Bu yerda yoz nihoyatda sernamligi, qish esa quruqligi va sal-
qinligi bilan ajralib turadi. Sernam o‘rmonlar uchun kameliya,

---

129
kamforali dafna, paporotnik daraxtlari xosdir. Hayvonot olamida
panda, qoplon, gibbon (maymun),  tapir, piton ilonlari uchraydi.
Subtropik chalacho‘l va cho‘l zonalari. Bu zonalar mo‘tadil
mintaqa cho‘llaridan farq qilib, yozi ancha issiq, yomg‘ir kam
yog‘adi. Lekin mo‘tadil mintaqaning cho‘l o‘simliklari bilan
o‘xshashligi bor. Bu mintaqadagi cho‘l va chalacho‘llarni quruq
subtropik cho‘llari deb ham ataladi.  Nam subtropik mintaqasiga
Qora dengiz qirg‘oqlari tiðik misoldir. Quruq subtropik min-
taqasiga moslashgan oq va qora saksovullar, shuvoq, yantoq,
qum majnuntoli, erta bahorda lolaqizg‘aldoqlar, iloq kabi o‘sim-
liklar o‘sadi. Hayvonlardan jayron, sayg‘oq,  turli kaltakesaklar
va  ilonlar, kemiruvchilar, cho‘l burguti, kalxat, yovvoyi kap-
tarlar, toshbaqa, quyon, tulki, turli qushlar yashaydi. Bular
O‘zbekiston cho‘llari uchun ham xos.
Tropik mintaqaning tabiat zonalari. Tropik mintaqada cha-
lacho‘l va cho‘l zonalari hamda savannalar mavjud. Mo‘tadil va
subtropik mintaqalarning chalacho‘l va cho‘llariga nisbatan bu
yerda harorat juda yuqori (iyulning o‘rtacha harorati +30 °C ga
teng), yog‘ingarchilik esa nihoyatda kam bo‘ladi. Arabiston
yarimorolidagi Rub al-Xali qumli cho‘li eng quruq va issiq joy
hisoblanadi. O‘simlik va hayvonlari kam. Arabiston cho‘llarida
yovvoyi eshak — onagr, uchqur kiyik, yirtqichlardan sirtlon va
chiyabo‘rilar uchraydi.
Tropik savannalar zonasi. Baland bo‘yli g‘allagulli o‘sim-
liklar, siyrak o‘rmonlarda daraxtlardan sal (balandligi 30 — 35 m),
tik,  akatsiya va palmalar o‘sadi. Subekvatorial mintaqaga bor-
gan sari savannalarda yog‘ingarchilik miqdori ortib boradi.
O‘rmonlar maydoni ham kengayib boradi.
Subekvatorial mintaqaning tabiat zonalari. Bu mintaqa
savannalar va fasliy nam o‘rmonlar zonasidan tarkib topgan.
Savannalar Hindiston va Hindixitoy yarimorollarida joylashgan.
Afrika savannalariga o‘xshab ketadi. Bu yerda ham o‘t o‘sim-
liklar, daraxtlar (palma), paporotniklar, akatsiya, mangra (Gang
deltasida) o‘sadi. Hindixitoy yarimorolida bambuklar ko‘p.
Hayvonlardan  fil, maymun, yo‘lbars, panda, qoplon, jayron,
timsoh, ilon va turli qushlar mavjud (21- rasm).
9 — A. Soatov,  A. Abdulqosimov, M. Mirakmalov

---