Geog 1 (38-янги). p65

123
qidagi orollarni qamrab oladi. Bu mintaqada yil davomida harorat
yuqori (+24 °C), yog‘in mo‘l (3 000 mm dan ko‘p) bo‘ladi.
Janubiy subekvatorial mintaqaga Yava orolining yarmi va
undan sharqdagi orollar, Yangi Gvineya orolining janubi g‘arbi
kiradi. Iqlimi ekvatorial mintaqa iqlimiga o‘xshash. Faqat yo-
g‘inlar miqdori biroz kam (1 000 — 2 500 mm). Demak, Yevr-
osiyoda beshta issiq iqlim mintaqasi shakllangan bo‘lib, subtropik
mintaqa nisbatan eng ko‘p maydonni egallasa, janubiy subek-
vatorial mintaqa Osiyoda kam maydonda shakllangan.
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Issiq iqlim mintaqalari, o‘simlik vegetatsiyasi, Hind dar-
yosi havzasi, Malakka yarimoroli, Yava oroli, nam va
quruq subtropik.
Nazorat uchun savollar
1. Issiq iqlim mintaqalari deganda nimani tushunasiz?
2. Subtropik iqlim mintaqasida qanday iqlim tiðlari bor?
3. Ekvatorial iqlim mintaqasi Yevrosiyoning qaysi hudud-
larini qamrab olgan?
Amaliy topshiriqlar
1. Issiq iqlim mintaqalarini yozuvsiz xaritaga tushiring.
2. Issiq iqlim mintaqalarini qisqacha izohlab, daftaringizga
yozing.
54-§. Ichki suvlari
Ichki suvlarning joylashishi. Ichki suvlarini yerusti va yer-
osti suvlariga bo‘lib o‘rganish mumkin. Yerusti suvlari daryo,
ko‘l va muzliklar, suv omborlari va kanallardan tashkil topgan.
Eng yirik sersuv daryolar mo‘tadil va musson iqlimli o‘lkalarda
joylashgan.  Quruq iqlimli o‘lkalarda daryolar ancha siyrak.
Yevrosiyo daryolari suvlarini beshta havzaga quyadi. Bular —
Shimoliy Muz, Atlantika, Tinch va Hind okeanlari havzalari

---

124
hamda berk havzadir. Yanszi, Xuanxe, Ob, Yenisey, Volga,
Dnepr, Hind, Gang yirik daryolardir. O‘lkamizdagi Amudaryo
va Sirdaryo, Yevropadagi Volga berk havzaning eng yirik dar-
yolari hisoblanadi.
Daryolarning to‘yinish tiðlari. Yevrosiyo daryolari to‘yini-
shiga ko‘ra to‘rt tiðga bo‘linadi: yomg‘ir, qor, muz va  yerosti
suvidan to‘yinuvchi daryolar. Lekin daryolar ko‘pincha aralash
holda to‘yinadi. Masalan, yomg‘ir va qor suvlaridan, qor va
muz suvlaridan, muz va yerosti suvlaridan to‘yinadi.
Daryolarning suv rejimi va to‘yinishi yil fasllariga bog‘liq.
Yevrosiyoning eng yirik daryolaridan Volga, Ob (Irtish ir-
mog‘i bilan), Yenisey, Lena, Pechora, odatda, qor va yom-
g‘ir suvlaridan to‘yinib, bahorda to‘lib oqadi va qirg‘oqlaridan
toshib ketadi. Shimolga oqadigan daryolar qishda uzoq vaqt
muz bilan qoplanadi. Musson iqlimli o‘lkalardagi daryolar —
Amur, Xuanxe, Mekong, Gang, Hind va boshqalar musson
yog‘inlaridan to‘yinib, ularning suv sathi yozda keskin ko‘-
tariladi.
Ekvatorial iqlimli Katta Zond orollaridagi daryolar yomg‘ir
suvlaridan to‘yinadi va ularning rejimi yil davomida o‘zgar-
maydi. O‘rta Osiyo daryolari — Amudaryo, Sirdaryo (O‘zbe-
kiston hududidan oqib o‘tadi), Ili, Tarim baland tog‘larning
muz va qor suvlaridan to‘yinib, yozning boshida to‘lib oqadi,
kuzda va qishda keskin kamayadi.
Yevrosiyoda  ko‘llar juda ko‘p. Ularning asosiy qismi ma-
terikning shimoliy va sharqiy o‘lkalarida joylashgan. Dunyodagi
eng katta (Kaspiy, 376 ming kv km) va eng chuqur (Baykal
1 620 m) ko‘l ham shu materikdadir. Hosil bo‘lishiga ko‘ra,
tektonik (Baykal, Jeneva, Issiqko‘l), to‘g‘onli (Sarez), vulqon-
li, morena ko‘llari mavjud. Hozirgi zamon muzliklari chuchuk
suvlarning asosiy manbayidir. Shulardan biri Pomir tog‘idagi
Fedchenko muzligi. Uning uzunligi 72 km, qalinligi o‘rta qismida
1 000 m, eni 1 700 — 3 100 m.
Suv oqimiga ko‘ra ko‘llar oqar (Baykal, Onega), oqmas
(Issiqko‘l, Balxash, Kaspiy, Orol) ko‘llarga bo‘linadi. Sun’iy
ko‘llar ham mavjud.

---

125
Materik  yerosti  suvlariga ham boy. Yirik tekisliklarning tagida
yerosti suvlarining juda katta zaxirasi bor. Geyzerlar, buloq
suvlari ham yerosti suvlarini tashkil etadi.
Ko‘p yillik muzloq yerlar Yevrosiyoning shimoliy qismida
katta maydonlarni egallaydi. Ular yerosti suvi bilan cho‘kindi
tog‘ jinslarining muzlashidan hosil bo‘ladi. Ularning harorati
doimo 0 °C dan past. Doimiy muzloq yerlarning qalinligi
janubdan shimol tomonga ortib boradi (0 — 1 500 m).
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Ichki suvlar, yerusti va yerosti suvlari, doimiy muzloq
yerlar, daryolarning to‘yinish tiðlari, ko‘llarning kelib
chiqishiga ko‘ra turlari, Kaspiy, Baykal, Jeneva, Orol.
Nazorat uchun savollar
1. Qanday suvlar yerusti suvlarini tashkil etadi?
2. Yevrosiyoda kelib chiqishiga ko‘ra qanday ko‘llar bor?
3. Doimiy muzloq yerlar deganda nimani tushunasiz?
Amaliy topshiriqlar
1. Yevrosiyoning daryo va ko‘llarini yozuvsiz xaritaga yo-
zing.
2. Daryolar zichligi bilan iqlim xaritasini taqqoslab, tahlil
qiling.
55- §. Sovuq va mo‘tadil
iqlim mintaqalaridagi
tabiat zonalari
Arktika mintaqasining tabiat zonalari. Arktika mintaqasida
bitta tabiat zonasi — Arktika sahrolari mavjud. Arktika sah-
rolarida havo juda sovuq va past haroratli davr uzoq davom
etadi. Yog‘in qor holatida yog‘adi. Ko‘p yillik muzlar zonaning
deyarli hamma qismini egallagan. Orollarning toshloq joylarida
faqat mox va lishayniklar o‘sadi. Hayvonlardan oq ayiq, morj,
tulen, oq kakliklar ko‘p tarqalgan.

---

126
Subarktika mintaqasining tabiat zonalari. Subarktika minta-
qasi ikkita tabiat zonasidan: tundra va o‘rmon-tundradan tarkib
topgan.  Tundra zonasida yil davomida harorat ancha past bo‘-
ladi, yog‘in kam yog‘adi. Zonaning janubida eng issiq oyning
o‘rtacha harorati +10 °C bo‘ladi. Zonaning asosiy tuproq tiði
tundra-gleyli, torfli-gleyli tuproqlardir. Ular mox-lishaynik va
butalar bilan qoplangan. Pakana qayin, butalar, qutb lolaqiz-
g‘aldog‘i ko‘p uchraydi. Tundrada shimol bug‘usi, lemminglar
yashaydi.  O‘rmon-tundra zonasi iqlimi tundraga nisbatan iliqroq.
Iyulning o‘rtacha harorati +11 +13 °C ga teng. Yog‘in ko‘p
(300 — 400 mm) yog‘adi. Zonada podzolli-gleyli, torfli-podzol-
li va botqoq tuproqlar keng tarqalgan. Zonaning siyrak o‘r-
monlarida  pakana qarag‘ay, qayin, tilog‘och, tol o‘sadi. Bu
yerlarda  qutb tulkisi, qutb kakligi, rosomaxa kabi hayvonlar
ko‘p tarqalgan.
Mo‘tadil mintaqaning tabiat zonalari. Bu mintaqada shimol-
dan janubga tomon quyidagi tabiat zonalari almashib keladi.
Tayga zonasida, asosan, podzol tuproqlar uchraydi. Tayga
o‘rmonlarida ignabargli daraxtlardan — Yevropa qarag‘ayi, qo-
ra va oq qarag‘ay, kedr, tilog‘ochlar o‘sadi. Bu zonada hay-
vonlardan  bug‘ular, qo‘ng‘ir ayiq, silovsin, olmaxon, karqur va
boshqalar ko‘p uchraydi.
Aralash o‘rmonlar zonasi materikning g‘arbiy va sharqiy
qismlarida joylashgan. Zonaning iqlimi ancha iliq, yog‘in ko‘p
yog‘adi. Zonaning asosiy qismi chimli-podzol tuproq bilan
qoplangan. O‘rmonlar tarkibida ignabargli  va  keng bargli da-
raxtlar uchraydi. Aralash o‘rmonlarda buta va o‘t o‘simliklar
ko‘payadi. Keng barglilardan eman, qora qayin,  liða, zarang,
grab  (qayinlar oilasiga mansub daraxt), jo‘ka va boshqa da-
raxtlar o‘sadi.
Keng bargli o‘rmonlar zonasi ham materikning faqat g‘arbiy
va sharqiy qismlarida mavjud. Keng bargli o‘rmonlarning (buk
bilan eman) tagida, asosan, qo‘ng‘ir o‘rmon tuproqlari tar-
qalgan. O‘simliklarning ko‘p yarusligi keng bargli o‘rmonlar
uchun xosdir.

---