Ərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ

5 

 

 I F Ə S İ L.

Bank sisteminin təkamülü və onun xüsusiyyətləri

 

 1.1

Bank sistemi və onun inkişaf mərhələləri 

 

Банк  системи  банк  ямялиййатлары  щяйата  кечирян  вя  юлкя  яразисиндя  цмуми  пул-

кредит  механизми  чярчивясиндя  фяалиййят  эюстярян  банклар,  кредит  тяшкилатлары  вя 

айры-айры  игтисади  гурумларын  мяcмусудур.  Бундан  башга  банк  системиня 

банкларын  вя  кредит  тяшкилатларынын  фяалиййятини  тямин  едян    ихтисаслашдырылмыш 

тяшкилатларда:  щесаблашма-касса,  клиринг  мяркязляри,  банк  аудити  цзря  ширкятляр, 

банкларын  гиймятли  каьызлары  цзря  фяалиййятдя  олан  дилер  ширкятляри,  банклары 

аваданлыгларла,  мцхтялиф  информасийаларла,  кадрларла  тямин  едян  тяшкилатлар  да 

аиддир.  

Билдийимиз кими банк сюзц италйан сюзц  олан «банко» сюзцндян эютцрцлцб, 

маса  мянасыны  верир.  Бу  маса-банклармалларын  gур  тиcаряти  баш  верян  

мейданларда гурулурду. Бу тиcарят заманы дювлят тяряфиндян, айры-айры шящярлярин 

вя  щятта  айры-айры  шяхслярин  cəlб  етдикляри  мцхтялиф  сиккялярдян  истифадя  олунурду. 

Айдын  мясялядир  ки,  о  дюврдя  ващид  пул  системи  йох  иди.  Алгы-сатгы  заманы 

мцхтялиф  дяйярли,  cцрбясür  пуллара  раст  эялмяк  олурду.  Беля  бир  шяраитдя  бу 

пулларын  бир-бириня  дяйишдирилмясинин  щансы  нисбятдя  апарылмасыны  мяслящят  эюрян 

хцсуси пешякарлар лазым иди. Бу пешякарларын тиcарят мейданында юз фяалиййятлярини 

йериня  йетирмяк  цчцн  хцсуси  масалары  олурду.  Яэяр  нязяря  алсаг  ки,  Х-cу  ясрдя 

Италийа  дцнйанын  тиcарят  мяркязи  щесаб  олунурду  вя  бурайа  дцнйанын  щяр 

йериндян  мцхтялиф  юлкялярин  маллары  вя    пул  нишанлары  ахышырды,  о  заман  тиcарят 

ямялиййатларында  банкирлярин  иштиракынын  ваciблийини  вя  онларын  маса-банкларынын 

даща эениш йайылмасынын сябябини баша дцшмяк олар. 

Банк, банк системинин елементи олуб мцтляг шякилдя: 

1.

 

Банк  статусуна,  лисензийайа,  банк  ямялиййатларыны  йериня  йетирмяк 

щцгугуна  малик  олан,  мцкяммял  ойун  гайдаларыны  юзцндя  cəмляшдирян,  бцтюв 

бир организм кими фяалиййят эюстяря билмя хцсусиййяти олан бир тяшкилат олмалыдыр. 

---

6 

 

2.

 

Цмуми  вя  хцсуси  ганунларла,  cямиййятин  щцгуги  нормативляри  иля  

фяалиййят эюстярмялидир. 

3.

 

Ятраф  мцщитдяки  дяйишикликляря  тез  бир  шякилдя  уйьунлашараг  юзцнц 

тянзимлямяйя, инкишафа вя мцкяммяллийя гадир олмалыдыр. 

4.

 

Банк  системинин  башга  елементляри  иля  гаршылыглы  мцнасибятдя 

олмалыдыр.  

 Банкын  ясас  мянасы  –  пул  вясаитляринин  кредитордан  борcалана,  сатыcыдан 

алыcыйа  кечмясиндя  васитячилик  етмясиндядир.  Банкларла  йанашы  базарда  пул 

вясаитляринин  йерляшдирилмясиндя  диэяр  малиййя  вя  малиййя-кредит  тяшкилатлары  да: 

инвестисийа  фондлары,  сыьорта  компанийалары,  брокер,  дилер  фирмалары  вя  с.  иштирак 

едирляр.  

Банклары  малиййя  рискляринин  субйекти  кими  башга  субйектлярдян 

фяргляндирян ики ваcиб cящят вардыр:  

Яввяла,  банклара  борcющдяликляри  цзря  икили  мцбадиля  характерикдир:  Онлар 

юзляринин  борcющдяликлярини  (депозитляр,  яманят  сертификатлары  вя  с.  шяклиндя) 

йерляшдиряряк  бунун  нятиcясиндя  мобилизя  етдикляри  вясаитляри  башгаларынын 

бурахдыглары борc ющдяликляри вя гиймятли каьызларынын алынмасына сярф едирляр. Беля 

ки,  банклар  юз  фяалиййятлярини  малиййя  базарында  юзляринин  борc  ющдяликлярини 

бурахмадан щяйата кечирян малиййя брокер вя дилерляриндян фяргли олараг щяйата 

кечирирляр.  

Икинciси, банклар  щцгуги вя физики шяхсляр гаршысында  цзярляриня эютцрдцкляри 

шяртсиз  борc  ющдяликлярини  гяти  мцяййян  едилмиш  борcдан  айырырлар.  Мясялян 

мцштярилярин  вясаитляринин  мцхтялиф  щесаблара  вя  яманятляря  йерляшдирилмяси 

заманы,  депозит  сертификатларынын  бурахылмасы  заманы  вя  с.  Бунунла  банклар 

ресурсларыны  хцсуси  сящмляр  бурахылмасы  ясасында  мобилизя  едян,  cямляшдирян  

диэяр инвестисийа фондларындан фярглянирляр. Гяти мцяййян едилмиш борc ющдяликляри 

цчцн  банклар  даща  бюйцк  рискя  мяруз  галырлар.  Чцнки,  базар  конйуктурундакы 

дяйишикликлярдян  асылы  олмадан  онлар  мцтляг    юдянилмялидир.  Лакин  щяр  щансы  бир 

инвестисийа  фонду  вя  йа  компанийасы  актив  вя  пассивляринин  гиймятинин 

дяйишмясиндян  йаранан  рискляри  юзцнцн  сящмдарлары  арасында  бюлцшдцрцр. 

---

7 

 

Коммерсийа  банкларынын  характерик  хцсусиййяти  ондан  ибарятдир  ки,  онларын 

фяалиййятинин ясас мягсяди эялир ялдя етмякдянибарятдир. 

Bank sistemi həmişə dinamik vəziyyətdədir. Yəni sistem m

utəmadi inkişafdadir və 

burada iki əsas məqam var:

 

-birincisi bütöv bank sistemi inkişaf edir, təkmilləşir və yeni struktur elementləri 

komponentlərlə  genişlənir.  Azərbaycanda  bank  sisteminin  son  onillik  tarixinə  nəzər 

saldıqda həmin dövrün əvvəllərində kiçik kapitala malik çoxlu bankların yarandığını 

görərik.  «Azərbaycan  Respublikasinin  Mərkəzi  Bankı  haqqında»  və  «Azərbaycan 

Respublikasında banklar  və bank  fəaliyyəti  haqqında»  qanunlar qəbul edildikdən  və 

bəzi  normativ  aktlara  görə  ciddi  qanunverici  -  normativ  baza  yarandıqdan  sonra 

bankların sayı azaldı, fəaliyyətdə qalan kredit təşkifatları yeni keyfiyyət əldə etdilər. 

Ayrı-ayrı sahələrə xidmət edən müxtəlif banklar yarandı.  

-ikincisi,  bank  sistemi  daxilində  daimi  olaraq  əlaqələr  meydana  çıxır.  Bu  əlaqələr 

həm  mərkəzi  bankla  kommersiya  bankları  arasında,  həmçinin  kommersiya  bankları 

arasında yarana bilər. Banklar bir-birinə müxtəlif xidmətlər göstərə bilər, banklararası 

kredit  bazarlarında  birgə  layihələrin  maliyyələşməsində  iştirak  edə  bilər.  Bank 

birlikləri, ittifaqları kimi muxtəlif strukturlar yarada bilərlər. 

Банк да щяр щансы бир мцяссися кими мцяййян олунмуш идаря апаратына маликдир. 

Онун структуруна илк нювбядя банк фяалиййятинин характери тясир эюстярир. Банкын 

да  бцтцн  башга  мцяссисяляр  кими,  директорлуьу,  рящбяр  вя  хидмят  шюбяляри, 

мцщасибатлыьы,  кадрлар  шюбяси  вя  с.  шюбяляри  вардыр.  Бунунла  йанашы,  банк  хцсуси 

мцяссися  кими,  пул-кредит  институту  кими  чыхыш  едир.  Буна  эюря  дя,  онун 

аппаратынын  идарячилик структуру йериня йетирдийи хцсуси фяалиййятя уьун характер 

дашыйыр.  

Бюлцшдцрцcц  мяркязляшдирилмиш  банк  системиндя:  дювлят  –  йеэаня 

мцлкиййятчидир,  бирпилляли  банк  системи  вя  банк  формалашмасында  дювлят 

инщисарчылыьы,  ващид  банк сийасяти,  дювлят  банкларын  ющдяликляри  цзря  cавабдещдир, 

банклар  щюкцмятя  табедир  вя  онун  оператив  фяалиййятиндян  асылыдырлар,  кредит  вя 

---