Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor

kişaf  qanunauyğunluqlan  baxımından,  həm  də  milli  bazarın 
təşəkkülü nöqteyi-nəzərindən gərgin situasiyanın qərarlaşma- sına 
gətirib çıxarmışdır. Hər şeydən əvvəl, qeyd olunmalıdır ki, bazar 
anlayışına 
yanaşmalarda 
müxtəliflik, 
çoxvariantlıq 
və 
pərakəndəlik  hələ  də  hökm  sürməkdədir.  Klassiklərin  tədqiq 
etdikləri  «prays-teyker»  situasiyasından  tutmuş  müasir  «alıcı» 
bazannm  formalaşmasına  qədər  olan  zaman  intervalında  bazar, 
onun  fəaliyyət  mexanizmi,  ictimai  həyatda  yeri  və  roluna  fərqli 
prizmalardan baxılmış və start vəziyyətindəki fikir plüralizmi tam 
məntiqi olaraq mahiyyət müxtəlifliyi doğurmuşdur. 
Yanaşma  tərzlərindəki  fərqlilik  bazarın  funksional 
mahiyyətindən  daha  çox  onun  əhatə  dairəsinin  müəyyən- 
ləşdirilməsində  müşahidə  edilir.  Məsələn,  marksist  metodologiya 
bazarı  geniş  təkrar  istehsal  prosesinin  mübadilə  sferası  ilə 
məhdudlaşdırır. 
Bazar  alqı-satqı  aktlarının  məcmusudur;  Bazar-əmtəənin 
istehsalı  və  satışı  ilə  əlaqədar  konkret  təsərrüfat  fəaliyyəti  və 
əmtəənin  alqı-satqısı  münasibətlərinin  təzahür  etdiyi  əmtəə 
mübadiləsi sferasıdır' və s. 
Bazar 
münasibətlərinin 
sistemli 
təhlili 
və 
onun 
iqtisadiyyatda oynadığı rol aydın şəkildə göstərir ki, bazar heç də 
K.Marksm təqdim etdiyi istehsal—»bölgü-^mübadi- lə—>istehlak 
sxemində mübadilə sferası ilə məhdudlaşmır. Başqa sözlə, istehsal 
və  mübadiləyə  (kommersiya  fəaliyyəti)  ayrı-ayrılıqda  maksimum 
təcrid olunmuş şəkildə yanaşma düzgün deyildir. Əslində iqtisadi 
proses  istehsaldan  yox,  tədavül  sferasından-bazardan  başlanır. 
Bunu aşağıdakı sadələşdirilmiş sxematik model formasında təsvir 
etmək mümkündür (şək.1.1.). 
' Соловьев Б.А. ıt др. Экономика торговли (учебник). M: «Экономика». 1990 
г., стр.68. 
14 

---

 
Şək,LL İqtisadi proseslərdə hazarm yerinin sxematik modeli 
Mövqelərin  diametral  əks  istiqamətli  olduğu  göz 
qabağındadır. 
Marketoloqların  fikrincə  isə,  bazar  sadəcə  olaraq, 
«...mövcud və potensial alıcılann məcmusudur»^. 
Mahiyyətcə  konkret  nəticəyə  istiqamətlənmiş,  ümumidən 
təkcəyə deyil, təkcədən bir neçə təkcəyə yönəlik fəaliyyət səciyyəsi 
daşıyan  və  əsasən  ınikro-mezo  səviyyələrin  iqtisadi  prosesə  baxış 
bucağı  kimi  çıxış  edən  marketinq  bazarı  əhatə  dairəsindən  daha 
çox  funksional  mahiyyətinə  görə  qiymətləndirir.  Və,  bu  da 
tamamilə  təbii  hal  kimi  qəbul  edilməlidir.  Eyni  zamanda,  nə 
marketinq,  nə  də  indiyə  qədər  mövcud  olan  nəzəriyyə  və 
konsepsiyalar bazar iqtisadiyyatına keçidi izah etmək iqtidarında 
deyillər. Sözügedən nəzəri 
^ Котлер Ф. Основы маркетинга. M: «Прогресс», 1992, стр.54. 
15 

---

yanaşmalar  bazann  inkişaf  mərhələlərinə  uyğun  olaraq,  onun 
fəaliyyət  mexanizminin məzmunca  açıqlanması  və  nəzəri  dərkinə 
xidmət ediblər. Eyni zamanda, həmin nəzəri baxışlar müasir bazar 
mexanizmini  izah  etməkdə  də  acizdirlər.  Belə  ki,  klassiklərin 
«görünməyən  əli»  «azad  rəqabət»  deyilən  nəs-  nənin  yoxluğu 
ucbatından işləmir. 
Klassiklərin 
fikrincə, 
bazar 
iqtisadiyyatın 
təbii 
tənzimləyicisidir və bütövlükdə əksər iqtisadi hadisə və prosesləri 
ehtiva edir. Neoklassiklər bazara bir cür, Avstriya məktəbi başqa 
cür baxır: 
Cədvəl 1.1. 
Neoklassik iqtisadi nəzəriyyə 
Avstriya məktəbi 
l)Dəyər və tələbi müəyyən edən 
şərtlər əvvəlcədən məlumdur; 
və  tələbi  müəyyən  edən  şərtlər 
əvvəlcədən məlum deyil; 
2)Bazar  fəaliyyətinin  təhlilində 
əsas anlayış tarazlıqdır. 
2)Bazar  fəaliyyəti,  eləcə  də 
tarazlıq 
dinamik 
prosesdə 
səciyyələnir. 
3)Bazar  prosesinin  mərkəzi 
elementi  kimi  qiymət  üzrə 
satıcı-satıcı 
ve 
satıcı-alıcı 
münasibətlərinin 
məcmusu 
çıxış edir; 
3)Bazar 
prosesinin 
mərkəzi 
elementi sahibkarlardır; 
4)Yeni  məhsullar,  innovasiya 
prosesi  və  s.  bazar  fəaliyyətinə 
təsiri  diqqətdən  kənarda  qalır 
və s. 
4)Yeni  məhsullar,  innovasiya 
prosesi  və  s.  bazar  fəaliyyətinin 
tədqiqində  əsas  cəhətlər  kimi 
nəzərdən keçirilir və s. 
Neoklassikin istinad etdikləri tarazlıq anlayışı real gerçəklik 
baxımından  tam  yararsızdır.  Marksist  metodologiya  isə  digər 
yanaşmalardan  bir  sıra  prinsipial  cəhətləri  nöqteyi-  nəzərindən 
fərqlənir.  Əvvəla,  o,  ictimai-iqtisadi  hadisələrin  tədqiqinə  sinfi 
mövqedən yanaşır və hadisələri daha çox siyasi-ideoloji aspektdə 
şərh edir; ikincisi, məlumdur ki, K.Marksın «Kapital»da apardığı 
təhlildə nə regional və milli xüsusiyyətlər, nə də ölkələr və xalqlar 
arasındakı  fərqlər  demək  olar  ki,  nəzərə  alınmamışdır.  O  bütün 
«...ticarət  edən  dünyanı»  «bir  millət  kimi»  qəbul  etmişdir.  Bu 
baxımdan  K.Marksın  belə  bir  fikri  səciyyəvidir;  əməyin  azad 
edilməsi 
16 

---