Elmi-kütləvi nəşr

 
257 
sərf  olunur,  sonra  isə  oduncaq  yanarkən  bu  rabitələrin 
qırılması  zamanı  öncə  udulan  enerji  istilik  və  alov  (işıq) 
şəklində  çıxır.  Sadəcə  olaraq,  birinci  halda  işıq  enerjisi 
tədricən,  zaman-zaman  yığılıb  toplanır,  ikincidə  isə  yığılan 
bu  enerji  yanma  prosesində  sürətlə  -  ani  çıxmağa  başlayır. 
Bu  deyilənlərdən  çıxan  əsas  nəticə  ondan  ibarətdir  ki, 
təbiətdə canlılar aləmində baş verən hər hansı bir proses və 
bu proseslərdə gedən biokimyəvi reaksiyaların ilk başlanğıcı 
Günəşin  verdiyi  enerji  ilə  bağlıdır.  Daha  aydın  şəkildə 
desək,  Günəş  enerjisi  görünən  materiyaya  –  oduncağa, 
zülala,  heyvana,  quşa  və  insana  çevrilir.  Əslində  biz 
hamımız Günəşi yeyirik, ondan yaranırıq. Bu barədə təfsilatı 
ilə VIII  fəsildə məlumat verilmişdir.  Lakin  burda bir detalı 
nəzərdən  qaçırmaq  olmaz  ki,  bütün  bu  varlıqların 
yaranmasında və inkişafında Günəş  enerjisindən əlavə  əsas 
üç  amil  gərəkdir:  su,  hava  (karbon  qazı,  oksigen,  azot) 
torpaq  (onda  olan  təbii  mineral  maddələr).  Torpaqda  olan 
təbii  mineral  maddələrin  əksəriyyəti  təbii  suyun  tərkibində 
də vardır.  
    Əgər  insan  ilk  başlanğıcda  bitkilər  kimi  tənəffüs  üçün 
havada  olan  hazır  qida  maddəsindən  –  karbon  qazından  və 
təbii  sudan  istifadə  etsəydi,  belə  bir  seçimin  onun  üçün  iki 
əsas  xeyri  ola  bilərdi:  birincisi,  heç  bir  zəhmətə  tuş 
gəlmədən  (oksigendən  istifadə  etdiyimiz  kimi)  özü  üçün 
zülal  molekulu  əldə  edə  bilərdi,  ikincisi,  digər  canlıları 
məhv edib onlara xətər yetirməzdi. Burada sual oluna bilər: 
bəs  insan  zülalının  əmələ  gəlməsi  üçün  C,  Н
2
,  və  О
2
  -dən 
əlavə azot  və kükürd elementləri  də lazımdır. Bəli, azot  və 
kükürd  atomlarının  da  iştirak  etdiyi,  təsəvvür  olunan 
aşağıdakı  tənlik  üzrə  reaksiyasını,  bir  aminoturşunun  – 
sisteinin alınması ilə göstərmək olar:   
    
İşıq + 3СО
2
 + 2Н
2
О + H
2
SO
4
 + HNO
3 
→
 
C
3
H
7
NO
2
S  + 3О
2 
 

---

 
258 
Əlbəttə,  bu  reaksiyada  sulfat  və  nitrat  turşularından  deyil, 
onların  suyun  və  torpağın  tərkibndə  olan  duzlarından 
istifadə olunmalıdır.  
Digər tərəfdən, kitabın  “Azot” fəslində qeyd olunmuşdu ki, 
sərbəst  yaşayan,  simbiotik  olmayan  torpaq  bakteriyaları 
(Clostridium,  Azotobacter,  Rhodospirillum)  və  yosunlar 
(Nostoc,  Calothrix),  həmçinin  köküyumru  paxlalı  bitkilərin 
kökləri  ilə  əlaqəli  bakteriyalar  zülalın  konstitusion  sintezi 
üçün  havanın  azotundan  istifadə  edirlər,  onu  fiksasiya 
edirlər.  Baxmayaraq  ki,  havanın  azot  molekulu  kimyəvi 
cəhətcə  çətin  fiksasiya  olandır  (çətin  ion  şəklinə  düşəndir), 
onu  bakteriyalar  qəbul  edərək  asanlıqla  biokimyəvi 
çevrilmələrə  uğradaraq  mənimsəyə  bilirlər.  Əgər  adi 
bakteriya  bu  əməliyyatı  edə  bilirsə,  onda  insan  orqanizmi 
niyə  bəs  bu  iqtidara  malik  deyildir?  Əgər  insan  bunu  edə 
bilsəydi,  yəqin ki, zülal molekulunun  yaranması üçün tələb 
olunan  azot  problemi  də,  içdiyi  suyun  tərkibində  ion 
şəklində  azotun  olub-olmamasından  asılı  olmayaraq,  həll 
olmuş olardı.  
     Digər  tərəfdən,  tibb  elminə  artıq  məlumdur  ki,  insanın 
mədə  və  bağırsaqlarında  iştirak  edən  simbioz  bakteriyalar 
(bifido-bakteriyalar,  laktobatsillər)  maddələr  mübadiləsi 
prosesində  misilsiz  rol  oynayırlar  {177,178}.  İndi  belə 
fərziyyə irəli sürürlər ki, insan üçün bu faydalı bakteriyalar 
simbiotik  olmayan  torpaq  bakteriyaları  kimi,  ola  bilsin  ki, 
insan  ac  qaldığı  zaman  və  bu  zaman  özləri  də  ölməmək 
xatirinə  hava azotundan  yem  kimi  istifadə etmək üçün onu 
ionlaşdıra  bilərlər.  Düzdür,  bağırsaq  bakteriyaları  üçün  ac 
qalmaq  elə  ölüm  kimi  bir  şeydir.  Onların  adi  halda  insan 
orqanizmində miqdarı 1,5 – 2 kq-a yaxındır. Əlverişli şərait 
olmadıqda  bu  bakteriyalar  gələcəkdə  yaşamaq  üçün  öz 
süfrələrinə  çevrilirlər.  Yeni,  fərqli,  əlverişli  şərait  yaranan 
kimi,  onlar  bu  yaranmış  yeni  mühitə  adaptasiya  etməyə 
çalışacaqlar, məsələn, aclıq şəraitində havanın azotundan və 

---

 
259 
karbon qazından qidalanmaq kimi yeni xüsusiyyətlərə malik 
olacaqlar ki, bunun həm onların özlərinə və həm də aclıqda 
qalan insana misilsiz mənfəəti ola bilər. Belə ki, orqanizmə 
qida  gəlmədiyi  təqdirdə  bu  bakteriyalar  ağ  ciyərlər  və 
bronxlarda toplanaraq havanın tərkibindəki karbon qazını və 
azotu  insan orqanizmi  üçün vacib  sayılan üzvi  birləşmələrə 
–    ilkin  zülal  molekullarının  monomer  kərpikciklərinə  – 
aminoturşulara transformasiya edə bilərlər ki, sonra bu hazır 
qida məhsulları da bağırsaq divarı  membranından süzülərək 
qanın  tərkibinə  keçə  bilər.  Uzun  müddət  zülalın  qidada 
olmaması  işə  düşmə  mexanizmi  kimi  sayıla  bilər.  Qalina 
Şatalova  və  Mixail  Volski  (Rusiya  Federasiyası)  belə  bir 
təcrübə edərək göstərmişlər ki, sağlam və müəyyən müddət 
qida  qəbul  etməyən  insanın  xaricə  nəfəs  verdiyi  havanın 
tərkibindəki  azotun  miqdarı  daxilə  aldığı  havanın 
tərkibindəkindən  azdır.  Adi  insanlar  və  heyvanlar  üçün  bu 
hal – “nonsens”- (nə qədər azot qəbul edilmişsə, bir o qədər 
də kənar olunmalıdır!) sayılmalıdır. Bu təcrübə onu göstərir 
ki,  azot  hansısa  bir  yolla  orqanizmdə  assimilyasiya  edir. 
Assimilyasiya  müasir  elmi  baxışlara  görə,  yəqin  ki, 
bakteriyalar  vasitəsi  ilə  ola  bilər.  İndi  alimlərin  yeni 
fərziyyələrinə  görə,  bitkilər  bakteriyalar  olmadan  belə 
havanın  tərkibindəki  nəinki  karbon  qazından  karbonu  və 
həmçinin  molekulyar  azotu  belə  fiksasiya  etmək 
qabiliyyətinə malikdirlər. Ola bilsin  ki,  yaxın  gələcəkdə bu 
fikir  heyvan  və  insan  aləminə  də  şamil  edilsin.  Burada 
məntiq var: axı bitkilərin tərkibində olan aktiv, işığa həssas 
xlorofilin  kimyəvi  strukturu  hemoqlobininkindən  yalnız  bir 
elementlə  fərqlənir  –  birində  kompleksin  mərkəzi  atomu 
maqneziumdursa, o birində isə dəmirdir.  
   Kimyaçıların  çoxsaylı  tədqiqatları  əsasında  müəyyən 
olundu  ki,  sintez  yolu  ilə  alınan  bəzi  kompleks birləşmələr 
havanın  azotunu  özünə  birləşdirə  bilir,  yəni  fiksasiya  edir. 
Məsələn,  Ru  elementinin  kompleks  birləşmələri  olan 
[(NO)(NH
3
)
4
RuN
2
,Ru(NH
3
)
4
(NO)]Cl
6
    və  [Ru(NH
3
)
5
N
2
]Cl
2
 

---