Elmi-kütləvi nəşr

 
60 
dönməyən morfoloji  dəyişikliklər  əmələ  gətirir  (beyinlə bir 
dəqiqə ərzində).  
      Nəfəs  aldığımız  havanın  oksigeni  orqanizmin  bütün 
hüceyrələrinə  ötürülür.  Bütünlüklə,  qazlar  yüksək  qatılıq 
sahəsindən  (yüksək  təzyiq)  aşağı  qatılıq  sahəsinə  (aşağı 
təzyiq)  axır.  Rezervuarda  qazlar  qarışığının  ümumi  təzyiqi  
ayrıca hər bir qazın parsial təzyiqlərinin cəminə bərabərdir 
(ideal qazlar üçün Dalton qanunu). Bu baxımdan oksigenin 
ayrıca  parsial  təzyiqini  hesablamaq  çox  asandır.        
Havanın  (atmosferin)  ətrafımızda  yaratdığı  təzyiq  760  mm 
Hg  (civə)  sütununa  bərabərdir  (101  kPa).  Yuxarıda  qeyd 
etdiyimiz  kimi,  quru  hava  həcmcə  21%  oksigendən,  78% 
azotdan  və  qalan  1%  isə  az  miqdar  СО
2
-dən,  arqondan  və 
heliumdan ibarətdir. Iki əsas qazdan təşkil olunmuş qarışığın 
birlikdə  təzyiqi  ümumi  və  yaxud  atmosfer  təzyiqinə 
bərabərdir.  Dəniz  səthində  quru  havanın  tərkibində  olan 
oksigenin  parsial  təzyiqi  (Р
О
2
)159  mm  Hg  (21/100  ·  760  = 
159).  Nəfəs  alınan  zaman  yuxarı  tənəffüs  orqanları  ilə 
hərəkət  edən  hava  isinir  və  nəmlənir.  Su  buxarlarından 
əmələ  gələn  nəmlik  37  ºC-də  traxeyada  47  mm  Hg  təzyiq 
yaradır. Əgər bunu nəzərə alsaq, onda traxeyada nəfəsalma 
zamanı  Р
О
2
  bərabər  olar  (760-47)  ·  21/100  =  150  mm  Hg. 
Hava alveola yetişdiyində Р
О
2
 100 mm Hg –a düşür. Bu ona  
görə  baş  verir  ki,  alveollarda  oksigenin  fasiləsiz  olaraq 
kənardan  daxil  olması  (nəfəsalma)  və  onun  ağ  ciyər 
kapilyarları vasitəsi ilə kənar olması prosesi baş verir. 
      Ağ ciyər alveollarına daxil olan oksigen qanın tərkibində 
olan  oksigen  daşıyıcı  zülalla  –  hemoqlobinlə  görüşür.  
Hemoqlobin  –  onurğalılar  orqanizmində  ağ  ciyərlərdən 
hüceyrələrə  molekulyar  oksigeni  daşıyan  qırmızı  qan 
hüceyrələri – eritrositlərin zülalıdır. Hemoqlobini son 50 ilin 
ərzində  quruluşu,  xassələri  və  funksiyaları  ilə  başqa  tip 

---

 
61 
zülallara  nisbətən  daha  geniş  öyrənilmiş,  özünəməxsus 
model  tipli  zülal  növü  adlandırmaq  olar.  Amerikan  fiziki 
Hopfild  onu  müasir  biokimyanın  hidrogeni  adlandırmışdır, 
ona  görə  ki,  hemoqlobinin  biokimyada  oynadığı  rol  elə 
hidrogenin  fizikada  oynadığı  rola  bərabərdir  {48-50}. 
Quruluşunun 
statika 
və 
dinamikada 
öyrənilməsi 
fermentlərin işləmə mexanizmlərinin açılmasında böyük rol 
oynadığına  görə  onu  həm  də  “şərəfli  ferment”  kimi 
adlandırırlar.  Hələ  keçən  əsrin  40-cı  illərinin  sonuna  yaxın 
məşhur  ingilis  biofiziki  Maks  Perutsanın  rentgenstruktur 
analiz  yolu  ilə  onun  strukturunun  açılması  bu  qlobulyar 
zülalın  tam  öyrənilməsinə  imkan  verdi  və  bu  elmi  kəşfinə 
görə o Nobel mükafatına layiq görüldü {45}. 
       İnsan bədəni sakit halda sutkada təxminən 300 L və ya 
bir  dəqiqədə  250  mL  oksigen  mənimsəyir.  İş  və  ya  fiziki 
gərginlik  zamanı  ona  ehtiyac  10  –  15  dəfə  arta  bilər.  Əgər 
qanla  hüceyrələrə  daşınan  oksigen  yalnız  sadəcə  olaraq 
plazmada  həll  olardısa,  qan  sakit  halda  belə  bu  qazı 
hüceyrələrə  çatdırmaq  üçün  dəqiqədə  180  L  sürətlə 
orqanizmdə sirkulyasiya edəcəkdi, zira ki, oksigen plazmada 
yaxşı həll olmur. Həqiqətən də, insan istirahət etdiyi zaman 
belə  qan  dəqiqədə  ~  5  L  sürətlə  sirkulyasiya  edir  və 
hüceyrələrə lazım olan bütün oksigeni daşıyır. Dəqiqədə 180 
və  5  L  arasındakı  fərq  hemoqlobinin  funksiyası  ilə 
əlaqədardır. Təxminən qanda olan oksigenin 2%-i plazmada 
həll olur, qalan hissə isə hemoqlobinlə birləşmiş şəkildə olur 
{49}.  Oksigen ağ ciyər kapilyarlarında qana daxil olduqdan 
sonra  o  plazmadan  eritrositlərə  diffuziya  edir  və 
hemoqlobinlə  birləşir  –  bir  molekul  oksigen  bir  molekul 
hemoqlobinlə  birləşdikdən  sonra  oksihemoqlobin  molekulu 
əmələ gəlir. 
Hb +  O
2
  
↔
  HbO
2
 

---

 
62 
Reaksiya  dönərdir,  yəni  şəraitdən  asılı  olaraq  o  istənilən 
istiqamətə gedə bilər. Hemoqlobin, şübhə yoxdur ki, yalnız 
oksigeni  birləşdirib  onu  lazımi  yerdə  özündən  ayırmasaydı 
bu  orqanizm  üçün  az  əhəmiyyətli  olardı.  Ağ  ciyərlərdə 
reaksiya  oksihemoqlobinin  alınması  ilə  soldan  sağa, 
hüceyrələrdə  isə  oksigenin  ayrılması  ilə  sağdan  sola  gedir. 
Arterial  və  venoz  qanların  müxtəlif  rənglərdə  olmaları 
onunla  əlaqədardır  ki,  oksihemoqlobin  açıq  qırmızı, 
hemoqlobin  isə  tünd  qırmızı  rəngdədir.  Oksigenin 
hemoqlobinlə birləşməsi və oksihemoqlobinin parçalanması 
iki  faktorla  nizamlanır:  hər  şeydən  qabaq  iştirak  edən 
oksigenin  və  nisbətən  az  dərəcədə  karbon  turşusunun 
miqdarları  ilə.  Ağ  ciyərlərdə  oksigenin  miqdarı  nisbətən 
yüksək  olduğundan  orada  oksihemoqlobin  yaranır.  Qan  ağ 
ciyərlərdən  çıxaraq  oksigenin  qatılığı  demək  olar  ki, 
dəyişməyən ürək və arteriyalardan keçərək oksigeni az olan 
hüceyrələrə  yetişir.  Burada  oksihemoqlobin  toxuma 
hüceyrələrinə  diffuziya  edən  oksigeni  özündən  ayıraraq 
parçalanır.  Karbon  qazı  su  ilə  birləşərək  karbonat  turşusu 
(H
2
CO
3
)  əmələ  gətirir;  buna  görə  də  CO
2
-nin  qatılığının 
artması  ilə  qanın  turşuluğu  artır.  Hemoqlobinin  bu  anda 
oksigen 
daşıması  zəifləyir;  beləliklə,  hemoqlobinin 
oksigenlə  birləşməsi  CO
2
-nin  miqdarı  ilə  nizamlanır.  Bu 
həddindən  artıq  effektli  daşıma  sistemi  yaradır.  Toxuma 
kapilyarlarında  karbon  qazının  qatılığı  yüksəkdir;  O
2
  –nin 
aşağı  gərginlik  təsiri  CO
2
-nin  yüksək  gərginlik  təsiri  ilə 
uzlaşaraq  hemoqlobinin  oksigeni  itirməsinə  gətirib  çıxarır. 
Ağ  ciyər  kapilyarlarında  (və  ya  balıqların  qəlsəmələrində) 
CO
2
-nin  gərginliyi  aşağıdır  və    O
2
  –nin  yüksək  gərginliyi 
altında hemoqlobin özünə oksigeni birləşdirir. Əsası odur ki, 
qanda karbon qazı nə qədər çox olarsa, bir o qədər də qanın 
turşuluğu çox olar; turş məhlulda isə hemoqlobinin oksigen 
daşıması çətinləşir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, oksigenin 

---