Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
624
görə praktiki təsirə malik ola və həqiqətən insan türünü dəyişdirə və yaxşılaşdıra bilən bu cür etikanın və onun bu cür ali başlanğıcının axtarışı tamamilə fəlsəfə daşının axtarışına bənzəyir. – Bütün bunlarla belə, insan qəlbinin mücərrəd (etika) deyil, intuitiv idrak (inayətin təsiri) vasitəsilə kökündən dəyişilməsinin (yenidən doğuluşunun) mümkünlüyü barədəsə məzmunu məni ümumiyyətlə bu məsələ üzərində bundan artıq dayanmaq zərurətindən azad edən dördüncü kitabın sonunda artıq narınca danışmışam. Kantın əməllərin etik dəyərinin əsl mənasına əsla varmadığını, nəhayət, onun fəzilət və səadətin zəruri birləşməsi, özü də birincinin ikinciyə layiq olduğu tərzdə birləşməsi barədə təlimi göstərir. O, burada artıq sırf məntiqi cəhətdən irad doğurur: axı burada meyar olan layiqlilik anlayışının özü artıq öz meyarı olaraq etikanı nəzərdə tutur və deməli, ondan çıxış etmək olmazdı. Dördüncü kitabımda aydınlaşdırılmışdır ki, öz ali dərəcəsinə çatdığı təqdirdə hər cür əsl fəzilət, nəhayət, onda hər cür istəyin bitdiyi tam təslimiyyətə gətirib çıxarır: əksinə, səadət təmin olunmuş istəkdir və deməli, fəzilət və səadət bir araya sığmazdır. Mənim bu problemi həllimlə maariflənmiş kəs üçün Kantın ali nemət konsepsiyasının tamamilə yanlış olmasına dair heç bir sübut tələb olunmur. Məsələnin müsbət həllindən asılı olmayaraq, həm də onun mənfi həllini vermək fikrində deyiləm. Kantın arxitektonik simmetriya şakəri “Praktiki zəkanın tənqidi”ndə özünü göstərir: o, onu tamamilə “Xalis zəkanın tənqidi”nin biçiminə salmış və “azadlıq kateqoriyaları cədvəli”ndə xüsusilə aydın çıxış edən aşkar bir özbaşınalıqla işə elə həmin rubrika və formaları cəlb etmişdir.
* * * Hüquq təlimi Kantın ən sonrakı əsərlərindən biridir və o qədər zəifdir ki, ona olan bütün mənfi münasibətimə baxmayaraq, o, bu böyük insanın deyil, hansısa adi bir insan oğlunun yaradığı imiş kimi, onu öz əllərilə ölməyə buraxaraq, ona qarşı tənqidi artıq sayıram. Mən bu təlimin mənfi xarakteristikasından imtina edir və müsbət bir təyinə, yəni onun dördüncü kitabımda verilmiş qısa oçerkinə isnadla yetinirəm (kifayətlənirəm). Yalnız bir neçə ümumi qeydlər edəcəyəm. Xalis zəkanın təhlili zamanı Kantda daim rast gəlinənlər olaraq aydınlaşdırdığım səhvlər onun hüquq təlimində elə çox böyüdülmüş ölçülərdə çıxış edirlər ki, çox vaxt elə gəlir ki, sanki Kantın şərh tərzinə satirik bir parodiyanı oxuyursan, yaxud da ən azı, hansısa kantçıya qulaq asırsan. İki əsas səhv aşağıdakılardır. O, hüquq təlimini etikadan ciddi surətdə ayırmaq istəyir (onun ardınca bir çoxları kimi), amma bu zaman birincini müsbət qanunvericilikdən, yəni ixtiyari məcburetmədən asılı olan kimi qəbul etmir, hüquq anlayışını nəsə müstəqil və a priori verilmiş bir şey kimi ortaya qoyur. Halbuki bu mümkün deyil: zira əməllər, etik önəmləri və başqa adamlara və bunun vasitəsilə zahiri məcburiyyətə fiziki münasibətlərindən savayı hətta imkanda belə olsa, üçüncü nəzər nöqtəsinə yol vermirlər. Deməli, əgər o deyirsə ki, “hüquqauyğun vəzifə – o vəzifədir ki, ona məcbur etmək olar”, onda bu “olar”ı ya fiziki mənada başa düşmək lazımdır, –və belə olan halda hər cür hüquq müsbət və
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
625
ixtiyaridir, eynilə bu cür də hər cür müəyyən edilmiş özbaşınalıq hüquqdur; və ya onu etik mənada başa düşmək lazımdır, –və onda biz yenə də etika sahəsində oluruq. Deməli, Kantda hüquq anlayışı özünə möhkəm zəmin tapmayaraq, yerlə göy arasında asılı qalır: məndə o etikaya aiddir. İkincisi, hüquq anlayışının tərifi onda tam mənfidir və buna görə yetərli deyil :
Azadlıq (burada iradənin əxlaqi deyil, empirik, yəni fiziki azadlığı) sıxışdırmanın yoxluğunu bildirir –deməli, sırf mənfi, inkari anlayışdır; birgə mövcudluq da eynilə bu cür mənaya malikdir: beləliklə, biz quru inkarlarla qalır və heç bir müsbət, iqrari anlayış almırıq, bunu artıq başqa yollarla bilmiriksə, əslində, doktrinanın şərhində ən yanlış fikirlər açıqlanır, məsələn, təbii halda, yəni dövlətdən kənar heç bir mülkiyyət hüququ yoxdur, bu da o deməkdir ki, guya hər cür hüquq müsbətdir və beləliklə nüsbət hüququn təbii hüquqa əsaslanması əvəzinə təbii hüquq müsbət hüquqa əsaslanır; daha sonra – ələ keçirmə ilə sahiblik hüququnun əsaslandırılması; mülki qaydanın müəyyən edilməsinin etik məcburiliyi və s.; bütün bunları, deyildiyi kimi, mən xüsusi təkzibə layiq saymıram. Halbuki Kantın bu səhvləri də xeyli zərərli təsir göstərmiş, çoxdan dərk edilmiş və söylənilmiş həqiqətləri dolaşdırmış və kölgələmiş və qəribə nəzəriyyələrə, çoxyazanlıq və çoxdeyişkənliyə səbəb vermişdir. Əlbəttə, bu çox davam edə bilməz və biz artıq görürük ki, həqiqət və sağus, sağlam dərrakə yenidən özlərinə yol açır: cürbəcür cəfəng nəzəriyyələrə əks olaraq sonuncuya, onu mükəmməllik örnəyi saymasam da, xüsusən İ.K.F. Meysterin “Təbii hüquq” əsəri dəlalət edir. Deyilənlərdən sonra, mühakimə qabiliyyətinin tənqidi barədə də mən çox qısa danışa bilərəm. Heyrətlənmək gərəkdir ki, incəsənət ona həmişə yad olan, bütün göründüyü kimi, gözəlliyə zəif qavramcıllığa malik, üstəlik də, yəqin ki, heç vaxt görkəmli sənət əsəri görmək fürsəti olmayan, və nəhayət, deyəsən, öz azman həmkarı Höteni (bütün əsrdə bütün millətdən yalnız onu Kantla yanaşı qoymaq olar) heç tanımayan Kant, – deyirəm ki, heyrətlənmək lazımdır ki, bütün bunlarla belə Kant sənət və gözəlliyin fəlsəfi analizi qarşısında özünə böyük və keçici olmayan xidmət qazanmışdır. Bu xidmət ondan ibarətdir ki, əvvəllər gözəllik və sənət barədə çoxlu düzgün fikirlər söylənilsə də, bütün düşünərlər məsələni empirik baxış nöqtəsindən nəzərdən keçirir və faktlara söykənərək, gözəl adlanan obyekti bu türdən olan başqa obyektlərdən hansı xassənin fərqləndirdiyini tədqiq edirdilər. Bu yolla öncə xüsusi, sonrasa daha ümumi müddəalara gedib çıxırdılar. Sənətdə həqiqi gözəl olanı əsl olmayandan ayırd etməyə və bu həqiqiliyin sonradan, öz növbəsində, qaydalar ola bilən əlamətlərini arayıb tapmağa çalışırdılar. Gözəl olaraq nə xoşa gəlir, nə yox, nəyi təqlid etmək, nəyə can atmaq, nədən qaçınmaq, mənfi olsalar da, hansı qaydaları rəhbər tutmaq gərəkdir, – qısaca, estetik həzzin cuşa gətirilmə vasitələri, yəni obyektdə olan şərtlər hansılardır, – sənət barədə bu cür tədqiqatların az qala yeganə mövzusu budur. Bu yolu Aristotel açmış, ən yeni dövrdə onunla Hom, Berk, Vinkelman, Lessinq, Herder və baş. getmişlər. Düzdür, tapılmış estetik müddəaların ümumiliyi sonucda subyektə gətirib çıxarırdı; tədqiqatçılar onun dərkinə gəlirdilər ki, gözəlliyin subyektdə törətdiyi təsir lazımi qaydada öyrənilsə, onun obyektdə olan səbəbini də a priori olaraq təyin etmək olardı, – elə təkcə bu, bu cür tədqiqatları elmi dürüstlük səviyyəsinə qaldırardı. Bax buna görə də zaman-zaman gözəlliyin psixoloji təhlilləri ortaya çıxırdı; xüsusən elə bu məqsəd üçün gözəl olan hər şeyin ümumi estetikasını Aleksandr Baumqarten qurmuşdur, Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|