Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
618
fəaliyyət göstərir. Ağıl sayəsində, keçmişi yada salaraq və gələcəyə baxaraq, o bütün ömrünü və dünyadakı hadisələrin gedişini nəzərdən keçirə, o hazırki andan asılı olmur və düşünərək və plan üzrə pis, ya yaxşı məqsədə doğru gedə bilər. Etdiyi hər şeyi o tam özünüdərklə edir: hər dəfə o bilir ki, iradəsi hara meyl edir, nəyi seçir və başqa hansı seçim mümkün idi; və bu şüurlu istək sayəsində o özünü dərk etməyi öyrənir və özünü əməllərində ifadə edir. İnsan əməllərinə bütün bu münasibətlərdə insan ağlı praktiki adlandırıla bilər: o, yalnız məşğul olduğu predmetlərin fərdin əməllərinə heç bir münasibətdə olmadığı, adətən yalnız az adam üçün yetilən, girimli olan sırf nəzəri maraq kəsb etdiyi dərəcədə nəzəridir. Praktiki zəka adlandırdığım şey Siseronun sözünə görə qısaldılmış providentia sözündən əmələ gəlmiş latın sözü prudentia-dır (“De nat. deor.”, II, 22), əksinə, ratio sözü ilə (ruhi qabiliyyət mənasında), bu fərqi qədimlər çox da ciddi gözləməsələr də, əksər hallarda məhz elə nəzəri zəka işarə olunur. – Əksər insanlarda zəka az qala müstəsna olaraq, praktiki xarakterə malikdir; o yox olduğu təqdirdəsə təfəkkür əməllər üzərindəki ağalığını itirir və necə deyərlər: “scio meliora proboque, deteriora sequor” və ya “le
edirəm, fr. tərc.); o halda insan əməllərində təfəkkürü deyil, heyvanlar sayaq bir anın təəssüratlarını rəhbər tutur və onda zəkanın deyil, zəkanın əməllərə tətbiqi yoxluğu olsa da, onu ağılsız adlandırırlar (özü də bununla hansısa əxlaqi qüsur işarələnir): müəyyən dərəcədə demək olar ki, ondakı ağıl praktiki deyil, nəzəridir. Bu zaman o çox xeyirxah bir insan ola, hətta öz maraqlarını qurban verməklə hər bir zavallıya kömək edə, –və eyni zamanda öz borclarını ödəməyə də bilər. Bu cür xarakteri olan insan böyük bir cinayətə qabil deyil – onda belə bir halda zəruri olan planauyğunluq, cildə girmə və özünəyiyəlik (təmkin) çatışmır. Amma yüksək fəzilətə də o çətin ki, çata bilsin, çünki təbiətən nə qədər yeyliyə, xeyirə meylli olsa da, əgər ağıl, praktiki çıxış edərək, onlara qarşı dəyişməz qaydaları və möhkəm əqidəni qoymazsa, hər bir başqası kimi, onun da məruz qalmamış ola bilmədiyi qəbih və bəd təhriklər onda hökmən işə keçəcəklər. Öz praktiki sifətində, keyfiyyətində zəka xüsusən sahibləri adətən praktiki filosof adlandırılan və həm xoşagəlməz, həm də fərəhli hallarda qeyri-adi sakitlikləri, dəngəli, müvazinətli əhval-ruhiyyələri və bir dəfə qəbul etdikləri qərarları hökmən yerinə yetirmələri ilə seçilən fövqəladə ağıl-kamallı xarakterlərdə çıxış edir. Əslində, onlarda zəkanın, yəni yayınmış, mücərrəd idrakın intuitiv üzərində üstünlük təşkil etməsi və bununla bağlı həyata anlayışların köməyilə baxmaq, onu ümumidə, bütövdə və böyükdə nəzərdən keçirmək vərdişi – onları bir anlıq izbasmanın (təəssüratın) aldadıcı cazibəsi, şeylərin faniliyi, həyatın qısasürəliliyi, həzzlərin puçluğu, səadətin xəyanəti və taleyin böyük və kiçik zərbələrilə bir dəfə və həmişəlik tanış edən budur. Ona görə onlar üçün heç nə gözlənilməz olaraq gəlmir; in abstracto bildikləri onları heyrətləndirmir və onlara gerçəkliyin ayrı-ayrı hallarında rast gəldikləri zaman o qədər də zəki olmayan xarakterlərlə olduğu kimi, onların təmkinini, ruhi ovqatını pozmur; bu az zəki xarakterlərə münasibətdəsə bir an, gözönü və konkret olan elə bir güc, təsir göstərir ki, soyuq, rəngsiz anlayışlar onlarda tamamilə şüurun ikinci planına keçir və onlar hər cür qayda və önyazıları, təlimatları unudaraq, özlərini büsbütün affektlərin və cürbəcür ehtirasların ixtiyarına verirlər. Mən birinci kitabın sonunda artıq demişdim ki, məncə, stoik etika ilk başlanğıcda bu mənada sağuslu, ağıllı həyatın təbliğindən başqa bir şey deyildi. Çox-çox yerlərdə Horasi də www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
619
məhz onu dəfələrlə şanlandırır, mədh edir. Onun “Nil admirari” sözü və Delfa tapınağındakı Mηδεν αγαν –sözləri də bura aiddir. “Nil admirari”ni “heç nəyə təccüblənmə” kimi tərcümə etmək tamamilə yanlışdır. Horasinin bu kəlamı nəzəriyyədən çox praktikanı nəzərdə tutur və əslində bu deməkdir: “Heç nəyi şərtsiz olaraq qiymətləndirmə, heç nəyə valeh olma, inanma ki, nəyəsə sahib olma səadət gətirə bilər: diləgəlməz hər cür şövq, meyl yalnız tamahsılandıran bir ximeradır ki, ondan aydınlaşmış idrak əldə olunmuş sahiblik qədər, hətta ondan da yaxşı qurtulda bilər”. “Admirari” sözünü Siseron elə bu mənada işlədir, “De divinatione”, II, 2. Beləliklə, Horasinin nəzərdə tutduğu αθαμβια və ακαταπληξισ, habelə artıq Demokritin ali bir nemət kimi şanlandırdığı αθαυμαςια-dır (bax, “Clem. Alex., Strom.” II, 21, Strabonda isə, I, 98 və 105). Əslində bu cür sağuslu, ağıllı davranış zamanı fəzilət və qəbahətdən söhbət getmir, amma praktiki zəkanın bu tətbiqi insanın heyvan üzərindəki həqiqi üstünlüyünə reallıq verir və yalnız bu mənada burada insan ləyaqətindən danışmaq olar. Göstərilən bütün hallarda və ümumiyyətlə ağla gələ bilən hallarda hərəkətin sağuslu, zəkalı və sağussuz, ağılsız üsulları arasındakı fərq əməllərin motivlərinin yayınmış anlayışlar, yoxsa gözönü təsəvvürlər olmasından ibarət olur. Ona görə zəkaya verdiyim izah öz növbəsində, bütün zamanlar və xalqların nəsə təsadüfi və ixtiyari bir şey olmayan, hər bir insan tərəfindən dərk edilən müxtəlif ruhi qabiliyyətlər arasındakı fərqdən qaynaqlanan sözcülüyünə tam cavab verir, – elə bu dərketmə də, yayınmış tərif, bəlliləmə aydınlığına çatdırılmasa da, nitqdə ifadə olunur. Axı əcdadlarımız yüz illər sonra gələcək filosofların onların altında nəyin başa düşülməli olduğunu təyin edəcəklər deyə, sözləri heç bir bəlli məna olmadan boş formalar kimi yaratmamışlar: yox, onlar bu sözlərlə tam bəlli anlayışları işarə etmişlər. Deməli, sözlər hakimiyət və qanun dışında deyillər və onlara əvvəlki mənalarından fərqli bir məna vermək – onlardan sui-istifadə etmək, elə bir özbaşınalıq, pozuculuq yaratmaq deməkdir ki, bu zaman hər kəs hər bir sözü istənilən mənada işlədə və bununla dillərin hədsiz qarışmasını törədə bilər. Artıq Lokk müfəssəl göstərmişdir ki, fəlsəfədəki ixtilafların çoxu sözlərdən yanlış istifadədən doğur. Aydın görmək üçün fikirdən kasad fəlsəfi işlər ustalarının günümüzdə substansiya, şüur, həqiqət və s. kimi sözlər üzərindəki rüsvayçı sui-istifadə hallarına nəzər salmaq yetər. Eynilə bu cür, yenilərini çıxmaqla, bütün zamanların bütün filosoflarının ağıl, us barədə təsəvvürləri, insanın bu imtiyazı barədə bütün xalqlarda hakim olan anlayışlardan heç də az olmayaraq mənim zəkaya dair izahımla uzlaşır. Məsələn, baxın, Platon Respublikası-nın 4-cü kitabında və saysız başqa yerlərdə nəyi passim – λογιςμον və ya λογιςτικον τησ ψυχησ adlandırır; Siseron “De nat. deor.”, III, 26–31-də nə deyir, artıq birinci kitabda gətirilmiş yerlərdə Leybnits, Lokk nə deyirlər. Əgər Kantaqədərki bütün filosofların onun özlüyünün izahını tam bir bəllilik və səlisliklə verə və onu bir məxrəcə gətirə bilməsələr də, us, zəka barədə mənim mənamda bəhs etdiklərini göstərmək istəsəydim, heç vaxt sitatların sonu olmazdı. Kantın çıxışından bir az əvvəl zəka deyildikdə nə başa düşüldüyünü – fəlsəfi əsərləri toplusunun birinci dilində Zultserin “Zəka anlayışının analizi” və “Zəka və dilin özarası təsiri barədə” iki monoqrafiyası göstərir. Zəka barədə Kantın uçqun kimi get-gedə böyüməkdə olan səhvini təkrarlayan ən yeni əsərlərdə deyilənləri oxuduqdasa, belə bir gümana gəlirsən ki, qədimin bütün müdriklərinin, eləcə də Kantaqədərki bütün filosofların heç bir usu, zəkası olmayıb: zira ağlın indi kəşf edilmiş “bilavasitə qavrayışları”, “seyrləri”, “fəhmləri”, “önduymaları” onlara, bizə yarasaların altıncı
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|