Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
614
gəlmişkən, birbaşa το δε ειναι ουκ ουςια ουςενι, yəni varlıq heç vaxt şeyin mahiyyətinə daxil olmur – deyilən 7-ci fəsli sanki qəsdən elə ontoloji sübutun təkzibi üçün yazılmışdır. Kosmoloji sübutun təkzibi verilmiş hala “Tənqidin” bütün əvvəlki məzmununun tətbiqidir, buna görə ona qarşı deyiləsi heç nə yoxdur. Fizikoteoloji sübutsa yalnız kosmoloji sübutun nəzərdə tutduğu və özünün tam təkzibini yalnız “Mühakimə qabiliyyətinin tənqidi”ndə tapdığı tamamlanmış nəşridir. Bu məsələ ilə bağlı oxucularıma “Təbiətdə iradə” əsərimdəki müqayisəli anatomiya fəslinə yön verirəm. Deyildiyi kimi, bu sübutların tənqidi zamanı Kant yalnız spekulyativ (ağılseyri, tərc.) teologiyanı nəzərdə tutur və məktəblə məhdudlaşır. Amma əgər o, populyar teologiyası ilə həyatı nəzərə alsaydı, onda o, adı çəkilən üç sübuta dördüncüsünü, əslində edə kütlələr üçün qüvvəyə malik olan və Kantın süni dilini təqlid edərək, keraunoloji adlandırıla bilən sübutu da əkləməli idi: o, təbiətin onun öz qüvvələrini sonsuz dərəcədə üstələyən, tam məchul (bilinməz) və əksərən yavuz, heybətli qüvvələrinə qarşı qoyulmuş insanın köməksizlik, acizlik və asılılıq hissinə əsaslanır: bu hisslə onların təcəssüm etdirilməsinə olan təbii meyli və nəhayət, yalvarışla, qılıqla razı salmaq və bəxşişlərlə nəyəsə nail olmaq ümidi birləşir. Axı hər bir insani təşəbbüsdə, təsisetmədə nəsə gücümüzdən asılı olmayan və hesablamalarımıza yatmayan bir şey var: elə bu nəyinsənin xeyrimizə oluşması, çevrilməsi istəyi tanrılara inamın əsl mənbəyidir. “Primus in orbe
Yuxarıda adı çəkilən əsərlərdə Kantın şəksiz öncəgələni, sələfi olan Hyum məhz elə bu sübutu tənqid edir. Lakin özünün ağılseyri teolgiyanı tənqidilə Kantın çıxılmaz bir girə, zorluğa saldığı kəslər fəlsəfə professorları idi: xristian hökümətlərindən zəhmət haqqı alaraq, onlar dinin əsas ehkamını
böhranlı vəziyyətdə qoymağa cürət etmirlər. Bəs bu möhtərəm zatlar vəziyyətdən necə çıxdılar? Heç nə, sadəcə olaraq Allahın mövcudluğunun elə öz-özünə aydın olduğunu iddia etməyə başladılar. Əla! Bu mövcudluğun isbatı üçün qədim dünya vicdanını qurban verərək möcüzələr, yenisisə zəkasını qurban verərək ontoloji, kosmoloji və fizioteoloji sübutlar uydurduqdan sonra bu möhtərəm zatlarda hər şey öz-özünə aydındır. Bu öz-özlüyündə aydın olan Allaha istinadən onlar sonra dünyanı izah edirlər: onların fəlsəfəsi budur! Kantadək doğrudan da materializm və teizm, yəni dünyanın ya kor təsadüf, ya da məlum plan üzrə və bəlli anlayışların təsirilə onu kənardan quran intelligensiya, zəkavi başlanğıc tərəfindən yaradılmış olmasını fərzetmələr arasında dilemma mövcud olmuşdur – neque dabatur tertium (üçüncüsü verilməmişdir, lat. tərc). Materializmlə ateizmin eyniləşdirilməsi buradan gəlir; o şübhə buradandır ki, ateist olmaq, yəni təbiətin, xüsusən də üzvi təbiətin bu qədər məqsədəuyğun nizamını həqiqətən kor təsadüfün ayağına yazmaq mümkündürmü: bax., məs., “Bacon`s Essays (sermones fideles)”, essay 16, on Atheism. Güruhun, kütlənin və bu kimi şeylərdə güruhla eyni səviyyədə duran ingilislərin (mob.), –hətta onların ən məşhur alimlərinin belə gözündə məsələ indiyədək bu cürdür: bax, məs., R. Owen`a Ostéologie comparée, 1855, préface, P.11, 12, burada o hələ də bir tərəfdən Demokrit və Epikür, digər tərəfdənsə hansısa “intelligence” arasındakı köhnə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
615
dilemma qarşısındadır, –bu dilemmada intelligence “la connaisance d`un etre tel que l`homme
olmuş, olmalı olan varlığını bilmə, fr. tərc.). Hər cür məqsədəuyğunluq intelligensiyadan ortaya çıxmalı imiş: buna şübhə etmək onun heç ağlına da gəlməmişdir. Axı o, bir körpə sadədilliyilə “la
oxuduğu məruzədə: bax, “Comptes rendus”, 1853): bu onunçün eyni şeydir! Təbiətdə nəsə məqsədəuyğundur –deməli, bu önniyyətliliyin , fikrin, zehniyyətin məhsuludur. Belə də demək olar: belə bir ingilis və Academie des Sciences üçün hansısa “Mühakimə qabiliyyətinin tənqidi” və ya mənim təbiətdəki iradə barədə kitabım nədirki?! Möhtərəm ağalar belə şeylərin səviyyəsinə enmirlər. Bu illustres confréres (məşhur qardaşağalar, fr., tərc.) metafizikaya və alman fəlsəfəsinə də xor baxırlar: onlar arvad fəlsəfəsinə tapınırlar. Bu ayırıcı önşərtin, hökmün, materializm və teizm arasındakı bu dilemmanın mənası o fərzetmədə, zənndədir ki, qarşımızda duran dünya özündə şeylər dünyasıdır və deməli, şeylərin empirik olandan başqa bir nizamı, qaydası mövcud deyil. Amma Kant dünyanı qanunları əsas etibarilə intellektimizin formalarına özüllənən, əsaslanan sadəcə bir təzahürə müncər etdikdən sonra şeylərin və dünyanın varlığını dünyada qavradığımız və ya gerçəkləşdirdiyimiz dəyişikliklərlə izah etmək, eləcə də vasitə və məqsəd kimi qavradığınızı elə bu cür idrakın nəticəsi saymaq zərurəti artıq aradan qalxdı. Beləliklə, əgər özünün təzahürlə özündə şeyi fərqləndirməsilə Kant teizmi təməlsiz qoydusa, digər tərəfdən o, varlığın tam başqa və çox-çox daha dərin mənalı bir izahına yol açdı. Zəkanın təbii dialektikasının son məqsədləri barədə fəsildə təbiətibilmənin tərəqqisi üçün tənzimləyici prinsiplər olaraq üç transsendental ideyanın mühümlüyünə göstərgə edilir. Amma çətinki Kant özü bunu ciddi iddia etmiş olsun. Ən azı hər bir təbiətçi üçün əksi, yəni məhz – bu ideyaların təbiətin tədqiqini yalnız iflic edə və ya öldürə biləcəyi şəksizdir. Deyiləni nümunədə yoxlamaq üçün bunu həll etməyi təklif edirəm ki, bəsit, qeyri-maddi, düşünən substansiya kimi ruh (can) ideyası Kabanis tərəfindən bu qədər gözəl şərh edilmiş həqiqətlər və ya Fluransın, Marşal Qollun və Ç. Bellin kəşfləri üçün yardımedici, yoxsa son dərəcə qəlizləşdiricimi məqam idi? Axı elə Kantın özü də deyir (“Prolegomena”, § 44): “Zəka ideyaları təbiətin zəkavi davranışının maksimalarına mane olur və ziddirlər”. Onun hakimiyyəti altında Kantın inkişaf edə və “Xalis zəkanın tənqidi”ni dərc etdirə bilməsini Böyük Fridrixin heç də kiçik xidməti saymaq olmaz. Başqa birisinin hökmdarlığı dövründə xidmətdə olan bir professor çətinki belə bir şeyə cürət etmiş olardı. Axı artıq böyük kralın xələfinə Kant daha yazmamaq vədi verməli olmuşdu.
Kant fəlsəfəsinin etik hissəsinin tənqidindən mən özümü azad saya bilərdim, çünki bu “Dünya iradə və təsəvvür kimi”nin birinci nəşrindən 22 il sonra “Etikanın hər iki problemi”ndə mənim tərəfimdən daha narınca və müfəssəl edilmişdir. Amma burada birinci nəşrdən götürüb
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|