Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
620
hissi yad olduğu qədər yad idi. Birdəki mənə qalsa, etiraf etməliyəm ki, fövqəlhissi, mütləq olanı və özü ilə bağlı vaqe olan uzun əhvalatları “bilavasitə qavrayan” və ya “məğzinə varan” və ya “intellektual seyr edən” bu zəka elə mənə də, düşüncəmin dar olması üzündən, bir növ yarasaların altıncı hissinə oxşar bir şey kimi görünür. Ancaq nəyi olursa-olsun, dərhal və bilavasitə qavrayan belə bir zəkanın icad və kəşf edilməsi ona görə təriflənməlidir ki, o, zəkanı bütün tənqidlərilə hər cür Kantlara rəğmən, öz sevimli ideyaları ilə sudan quru çıxmağın ən asan üsulu olmaq üçün misilsiz expédient-dir (istinad nöqtəsidir, lat. tərc.). İxtira və onun qarşılaşdığı qəbul zamanın şəninə layiqdir. Beləliklə, zəkanın (το λογιμον, η φρονηςισ, ratio, raison, reason, Vernunft) mahiyyəti yetərli bir ciddiliklə müəyyən edilərək, bir məxrəcə gətirilməsə də, ümumiyyətlə bütün filosoflar tərəfindən bütün dövrlərdə düzgün başa düşülürdü; əksinə, dərrakənin (νουσ, ςιανοια,
etmirdilər: onlar çox vaxt onu zəka ilə qarışıq salırdılar və bunun ardımında da onun məğzinin tam, doğru və sadə izahına nail olmamışlar. Üstəlik, xristian filosoflarında zəka anlayışı, onu vəhyə qarşı qoymaq yolu ilə özünə daha da yad bir məna kəsb etmişdir: bu əkslikdən çıxış edərək, bir çoxları haqlı iddia edirdilər ki, fəzilətin vacibliyi vəhy olmadan da təkcə zəka ilə dərk oluna bilər. Bu baxış hətta Kantın şərh və terminologiyasına da təsir etmişdir. Amma zəka və vəhyin qarşı-qarşıya qoyulması müsbət tarixi önəmə malikdir və fəlsəfə üçün ondan azad olmalı olduğu yad bir elementdir. Gözləmək olardı ki, özünün praktiki və nəzəri zəkanı tənqidlərində Kant ümumiyyətlə zəkanın özlüyünün təsirindən başlayacaqdır və beləliklə genus-u (cinsi, türü, lat. tərc.) təyin edib hər iki species-in (xüsusi olanın, lat.) izahına keçəcək və göstərəcəkdir ki, eyni bir zəka necə iki bu qədər fərqli üsulla üzə çıxır və buna baxmayaraq, öz eyniyyətini aşkar edir və hər iki halda əsas xarakterini qoruyub saxlayır. Amma biz buna bənzər heç nə tapmırıq. “Xalis zəkanın tənqidi”nin müxtəlif yerlərində onda tədqiq olunan qabiliyyətə verilən izahların nə qədər yetərsiz, dayanıqsız və ziddiyyətli olduğunu artıq göstərmişəm. Adı çəkilməsə də, praktiki zəka artıq “Xalis zəkanın tənqidi”ndə iştirak edir və sonra hər cür sonrakı sübutlar olmadan və bütün zamanlar və xalqların sözçülüyünə və əvvəlki ən böyük filosoflarda anlayışların təyininə tam bir saymazlıqla, artıq həll olunmuş məsələ kimi, məxsusi olaraq, ona həsr olunmuş tənqiddə çıxış edir. Ümumiyyətlə, ayrı-ayrı yerlərdən gəlinə bilən ussonucuna görə, Kantın fikri belə təsəvvür olunur: a priori prinsiplərin dərki zəkanın mühüm bir xassəsidir; əməllərin etik önəminin dərki empirik mənşəli olmadığından, deməli, o principium a priori-dir və buna görə də bu mənada praktiki olan zəkadan irəli gəlir. –Zəkanın bu cür izahının yanlışlığı barədə mən artıq yetərincə danışmışam. Amma elə bunsuz da, yeganə bir ümumi xassələrindən – təcrübədən asılı olmamaqdan yararlanaraq və bu zaman onların qalan şeylərdə köklü və ölçüyəgəlməz fərqini görməyərək, ən müxtəlif cinsli, türlü şeyləri bir şeyə müncər etmək nə qədər səthi və cəfəngdir! Zira əgər hətta per impossibile (mümkünsüz də olsa, lat.) əməllərin etik önəminin idrakı bizdəki imperativdən, şərtlənmiş olmalılıqdan (labüd vaciblikdən) irəli gəldiyini qəbul etsək belə, onda sonuncu aprior dərkedilənliyini Kant “Xalis zəkanın tənqidi”ndə sübut etdiyi tamümumi idrak formalarından gör nə qədər fərqli olardı! Axı bu cür dərketmə sayəsində biz öncədən
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
621
özümüzçün mümkün olan bütün təcrübəyə tətbiq oluna bilən müəyyən bir şərtsiz olmalılığı (Muss) söyləyə, bildirə bilərik. Hər cür obyektin artıq subyektdə müəyyən edilmiş zəruri forması kimi bu olmalılıq (Muss) və əxlaqilik olmalılığı (Soll) arasındakı fərq o qədər böyük və aşkardır ki, onların qeyri-empirik əlamətdə üst-üstə düşməsindən onların mənbələrinin eyniliyini fəlsəfi cəhətdən doğrultmaq üçün yox, olsa-olsa, zarafatyana müqayisə üçün istifadə etmək olar. Hərçənd ki, praktiki zəkanın bu övladının, mütləq olmalılığın və ya kateqorik impetaritivin doğum yeri praktiki deyil, hələ xalis zəkanın tənqidindədir, səh. 802; V, 830). Amma doğuş sünidir və o, yalnız onları əsas və ardım, nəticə olaraq bir-birinə bağlamaq üçün kobudluq və cəsarətlə, demək olar ki, həyasızcasına iki bir-birinə tam yad olan və ən azacıq əlaqəyə belə malik olmayan cümlənin arasına zorla girən hansısa “ona görə”nin doğuş tutqacının köməyilə baş tutur. Yəni məhz: Kant o müddəadan çıxış edir ki, onu aşağıdakı surətdə formulə edərək, biz təkcə gözönü deyil, həm də yayınmış motivlərlə təyin olunuruq: “Təkcə cəzb edən, tamahsılandıran, yəni bilavasitə hissləri affektləndirən şey insan iradəsini təyin etmir, –biz arzulama hissi qabiliyyətimizə təsir edən izbasmalara, təəssüratlara daha uzaqlaşdırılmış bir şəkildə nəyin faydalı və ya zərərli olması barədə təsəvvürlərlə qalib gəlmək qabiliyyətinə də malikik. Bütün rifahımıza münasibətdə nəyin arzuya layiq, yəni nəyin yaxşı və faydalı olması barədə bu mülahizələr zəkaya əsaslanmır”. (Tamamilə düzdür: kaş ki, o həmişə ağıl barədə belə ağıllı danışaydı). “Ona görə (!) zəka, bu həqiqətdə olmasa belə, imperativlər, yəni nəyin olmalı olduğunu deyən obyektiv azadlıq qanunları olan qanunlar verir” (!). Bax belə, heç bir sonrakı səlahiyyəti olmadan, özünün şərtsiz olmalılığının, dəmir taxtadan olan bu hökmdar əsasının köməyilə onda hökmranlıq etmək üçün qəflətən kateqorik imperativ peyda olur. Zira olmalılıq anlayışında zəruri olaraq, onsuz hər cür mənasını və önəmini itirdiyi bir şərt kimi, məlum bir mükafat və ya cəzaya münasibət var: ona görə “şərtsiz olmalılıq” – contradictio in adjecto-dur (təyin edilən sözlə, onun tərifi arasındakı ziddiyyət, məsələn, quru yaş, lat., tərc.). O, Kantın etika qarşısındakı onu hər cür birbaşa və dolayı evdemonizmdən, başqa sözlə, empirik dünyanın bütün prinsiplərindən azad etməsindən və fəzilət səltənətinin bu dünyaya aid olmamasını göstərməsindən ibarət olan böyük xidmətilə nə qədər sıx əlaqədə olmuş olsa da, bu səhv pislənməlidir. Bu xidmət ona görə daha önəmlidir ki, təkcə Platonu çıxmaqla, bütün qədim filosoflar, –peripatetiklər, stoiklər, epikürçülər – müxtəlif biliklərin köməyilə fəziləti və səadəti ya əsas qanunu üzrə bir-birindən asılı edir, ya da ziddiyyət qanunu üzrə onları eyniləşdirirdilər. Bu irad ta Kantadək bütün yeni dövr filosoflarına heç də az aid deyil. Ona görə onun buradakı xidməti olduqca böyükdür; bununla belə ədalət onu yada salmağı tələb edir ki, birincisi, onun şərhi və sübutları çox vaxt onun etikasının ruhuna və tendensiyasına ziddir, ikincisisə. o, fəzilət barədə təlimi hər cür evdemonist başlanğıclardan təmizləyən heç də ilk şəxs deyildi. Zira artıq Platon (xüsusən əsas tendensiyası məhz elə bundan ibarət olan Respublikada) öyrədir ki, onunla bağlı bədbəxtlik və ya təhqirlər olsa belə, fəzilət elə məhz onun özü xatirinə seçilməlidir. Xristianlıq daha güclü surətdə hər cür məncillikdən azad, axirət dünyasındakı mükafat xatirinə deyil, tam təmənnasız, Allah eşqinə həyata keçirilən fəziləti təbliğ edir, çünki əməllər yox, yalnız iman bəraət verir: təmənnasız və özü-özü üçün olan fəzilət inamı onun bir əlaməti kimi müşayiət edir. Bax, Lüter –“De libertate Christiana”. Müqəddəs kitablarında əməllərinə görə mükafat diləmənin heç vaxt bəxtiyarlığa aparmayan bir zülmət yolu kimi təsvir edilən hinduslardan heç danışmıram. Kantın fəzilət barədə təlimini bu qədər saf görmürük, daha yaxşı Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|