Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
616
verdiyim və tamlıq xatirinə saxlanmalı olanlar adı çəkilən ən sonrakı və daha müfəssəl tənqidə məqsədəuyğun proloq ola bilər ki, oxucuya da əsas və mühüm şeylərlə bağlı ona yön verirəm. Arxitektonik simmetriya xatirinə nəzəri zəka müəyyən bir simmetrik pendant-a (“onda”ya) malik olmalıdır. Axtarılan şeyi, sxolastiklərin öz növbəsində, Aristotelin νουσ πρακτικοσ-undan (“De anima”, III, 10 və “Polit”, VII, 14: ο μεν γαρ πρακτικοσ εςτι λογοσ, ο δε τεωρητικοσ) mənşə götürən intellectus prakticus-u (praktiki zəkası, lat. tərc.) verir. Ancaq Kantda “praktiki zəka” heç də Aristoteldəki mənanı, yəni “praktikaya yönəlmiş zəka” mənasını vermir: praktiki zəka onda insan əməllərinin, eləcə də hər cür ərdəmin (fəzilətin), nəcibliyin və ərilə, yetilə bilən müqəddəsliyin şəksiz mənəvi önəmliliyinin mənbəyi kimi çıxış edir. Bütün bunlar, sən demə, zəkadan irəli gəlir və ondan savayı heç nəyi tələb etmir. Belə çıxır ki, ağıllı hərəkət etmək –fəzilətli, nəcib, görklü hərəkət etməklə eyni şeydir; məncil, kinli və qəbih hərəkət etməksə, sadəcə ağılsız hərəkət etmək deməkdir! Halbuki bütün dövrlərdə və bütün xalqlarda və dillərdə, indiyədək ən yeni məktəbin dili ilə tanış olmayanlar, yəni alman alimlərinin kiçik bir dəstəsini çıxmaqla, bütün dünya bunu fərqləndirdikləri kimi, hər ikisi həmişə fərqləndirilmiş və tamamilə müxtəlif şeylər sayılmışdır. Həyatını hər cür ərdəmin, fəzilətin örnəyi təsəvvür etdiyimiz xristianlığın ulu banisinin “ən zəkalı adam” olmasını demək –nəinki ali dərəcədə nalayiq, hətta küfrlü bir ifadə olardı, – onun əhdlərinin ağıllı, zəkavi həyat üçün ən yaxşı rəhbərlik olmasını demək də elə az qala bu dərəcədə nalayiq olardı. Və əgər kimsə özü və gələcək tələbatları barədə vaxtında düşünmək əvəzinə əsl və ən güclü möhtaclıqları zamanı başqalarına kömək edir, bütün varidatını yoxsullara verir və sonra hər cür vəsaitdən məhrum olaraq, özünün əməldə gerçəkləşdirdiyi fəziləti başqalarına təbliğ etməyə gedirsə, –onda hər kəs bu cür əməllərə haqlı olaraq ehtiramla yanaşar: amma kim onları ağıllılığın zirvəsi kimi mədh edər? Və kim Arnold Vinkelridin öz soydaşlarına qələbə və nicat vermək üçün misilsiz şücaətlə düşmən nizələrini öz sinəsinə yeritməsini qeyri-adi dərəcədə ağıllı bir əməl kimi vəsf edər? – Əksinə, gənc çağlarından öz qüvvələrini nadir bir fərasətlə təmin edilmiş mövcudluğu və arvad- uşağının dolanışığı üçün vəsait əldə etməyə və yaxşı bir ad-san, zahiri hörmət və məqam qazanmağa yönəldən və bu zaman nə qarşıdakı həzzlərin şirnikdirməsinə, nə lovğa məqam sahiblərini yerində oturtmaq həvəsinə, nə təhqirlərə və haqsız alçaldılmalara görə öc almaq istəyinə, nə faydasız fəlsəfi və ya estetik məşğələlərin cəlbedici qüvvəsinə, nə maraqlı ölkələrə səyahətlərin cazibəsinə uymayan, –deyirəm, özünü buna bənzər heç nə ilə yoldan çıxarmağa imkan verməyən və öz məqsədini bir anlığa belə izləməkdən qalmayan, ən böyük ardıcıllıqla yalnızca onunçün çalışan bir insanı gördükdə, belə bir meşşanın hətta tərifəlayiq olmayan, amma təhlükəsiz vasitələrə əl atdığı halda belə olduqca ağıllı olduğunu inkar etməyə kim cürət edər, yaxud da əgər bədəməl, bədzat tam düşünülmüş bir hiyləgərliklə və mükəmməl tərtib olunmuş plan üzrə özünə var-dövlət, şan-şövkət, taxt-taclar əldə edir, incə bir məkrlə qonşu dövlətləri kəməndə salır, onları öz hakimiyyətinə tabe etdirir və heç bir haqq-ədalət və insanlıq mülahizəsilə özünü yolundan sapdırmağa imkan verməyərək, dünya fatehi olursa və azacıq da olsa rəhm etmədən milyonlarla insanı hər cür fəlakətlərə məruz qoyaraq, milyonların üzərinə qan və ölüm göndərərək, planlarına qarşı çıxan hər şeyi amansız bir ardıcıllıqla tapdayır və məhv edir, amma əvəzində onları hər cür ənam və lütflərə qərq edərək, öz tərəfdar və əlaltılarını şahanə bir tərzdə mükafatlandırır və beləliklə öz məqsədinə çatırsa, –belə bir adamın fövqəladə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
617
bir zəkiliklə, düşüncəliliklə hərəkət etmiş olmalı olduğunu və həm onun planlarının cızılması üçün qüdrətli bir ağıl tələb olunduğunu, həm də onların həyata keçirilməsi üçün zəkanın, yəni məhz praktiki zəkanın tam ağalıq etməsinin lazım olduğunu kim inkar edər? Və ya, bəlkə, ağıllı, ardıcıl və uzaqgörən Makiavellinin hökmdarlara verdiyi məsləhətlər də ağıllı məsləhətlər deyil ?
bu cür nəciblik də bəzən ağılsızlıqla bağlı ola bilər. Buraya məsələn, romalılardan qisas almağa nail olmaq üçün illər boyu bütün gücünü səfərbər etmiş Koriolanın hərəkəti aiddir; onunçün qisas anı gəlib çatdıqda, o, özünü Senatın yalvarışları və ana və bacısının göz yaşları ilə yumşaltmağa imkan verdi, bu qədər uzun sürə və böyük zəhmətlə hazırlanmış qisasdan əl çəkdi və bununla volskların haqlı qəzəbinə tuş gələrək, elə nanəcibliklərini anlamış olduğu və şiddətlə cəzalandırmaq istədiyi romalılar uğrundaca öldü. –Nəhayət, tamlıq üçün qeyd edim ki, ağıl hətta cəfəngiyatla da bir yerdə ola bilər. səfeh bir maksimadan çıxış edilib, onun ardıcıl surətdə axıra çatdırıldığı hallar belələrindəndir. Bu qəbildən olan bir misalı II Filippin qızı, Ostende fəth olunanacan təmiz köynək geyməyəcəyini əhd edən və bu əhdə üç il ərzində əməl edən kral qızı İzabella təqdim edir. Ümumiyyətlə hər cür əhd belə bir xarakterə malikdir, çünki onların mənbəyi şeylərin əsas qanunu üzrə əlaqələrinin görülüb dərk edilməsinin yetməzliyində, yəni səfehlikdədir; bununla belə, bir halda ki, dərrakə haçansa onlara rəvac vermək axmaqlığını etmişsə, onlara əməl edilməsi ağlauyğundur. Deyilənlərə uyğun olaraq görürük ki, Kantaqədərki dövrün yazıçıları əxlaqi sövqetmələrin məskəni kimi vicdanı ağla qarşı qoyurlar: beləki, Emilin dördüncü kitabında Russo deyir: “Zəka bizi aldadır, vicdansa –heç vaxt” və bir qədər sonra: “Vicdanın zəkadan asılı olmayan bilavasitə başlanğıcını təbiətimizin nəticələrilə izah etmək olmaz”. Daha sonra: “Təbii hisslərim ümumi mənafenin xeyrinə danışır, ağlımsa hər şeyi özümə aid edirdi... Fəzilətin əsaslandırılmasını təkcə zəka ilə təbliğ etmək yaxşıdır, amma buna biz necə möhkəm bir bazis verə bilərik?” –“Rêveries du promeneur” (Gəzişənin xəyalları, fr. tərc.), prom. 4-də o deyir: “Əxlaqın bütün çətin sualları ilə bağlı həlləri mən zəkanın işığı ilə yox, daha çox vicdanın köməyilə tapa bilirdim”. –Eynilə bu cür artıq Aristotel qətiyyətlə bəyan edir ki (“Eth. magna”, I, 5), fəzilətlərin məskəni αλογω μοριω τησ ψυχησ (qəlbin qeyri-əqli hissəsidir), λογον εχοντι (əqli, zəkavi hissəsi) deyil. Buna uyğun olaraq, Stobey peripatetiklər barədə deyir ki (“Ecl.”, II, 7), “mənəvi hünəri, şücaəti onlar, qəlbin (ruhun) iki hissədən – ağıllı və ağıldan məhrum hissədən ibarət olduğunu fərz edərək, qəlbin qeyri-zəki, ağıl olmayan hissəsinə aid edirlər. Zəkalı hissədə onlar nəcibliyi, düşüncəliliyi, fəhmi (zehnliliyi), müdrikliyi, tezanlayanlığı, yaddaşı və s.; zəkadan məhrum hissədəsə –mötədilliyi (ölçübilənliyi), ədalətliliyi, mərdliyi və digər mənəvi adlandırılan hünərləri, ərdəmləri yerləşdirirlər. Siseronsa (“De nat. deor.”, III, 26–31) uzun-uzadı izah edir ki, ağıl hər cür cinayətkarlığın labüd vasitəsi və yarağıdır. Mən zəkanı anlayışlar qabiliyyəti kimi qəbul edirəm. Ümumi, qeyri-intuitiv və yalnız sözlərin köməyilə simvollaşmış və fiksə edilmiş təsəvvürlərin bu tam məxsusi bir sinfi elə insanı heyvandan fərqləndirən və ona yer üzərində hökmranlıq verən şeydir. Heyvan –bir anın quludur: o yalnız bilavasitə hissi motivləri bilir və buna görə onlar tərəfindən maqnit dəmiri cəzb etdiyi kimi bir zərurətlə cəzb və ya dəf edilir; əksinə, insanda ağıl sayəsində hesab-plan və fəhm
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|