Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
610
olmadan postulat edilən şərtsiz borca, “kateqorik imperativə” istinadla insan iradəsi (Kantın ali dərəcədə düzgün olmayaraq və adi sözçülüyə bağışlanmaz saymazlıqla “zəka” adlandırdığı) ortaya qoyulur. Bütün bunların əvəzinə açıq və aşkar şəkildə bilavasitə iradədən çıxmaq, onu öz şəxsi təzahürümüzün bizə bilavasitə bəlli özlüyü saymaq və sonra artıq empirik və usanlamlı (mücərrəd) xarakterlərin təsvirini vermək,– motivlərlə, bundan heç də az olmayaraq, failin(əməl yiyəsinin) özü və onları qiymətləndirən seyrçi tərəfindən ən ciddi şəkildə şərtlənmişliyə baxmayaraq, bütün əməllərin təkcə ondan şərtsiz olaraq asılı olanlar kimi hökmən və yalnızca bu failin özünə necə aid olduğunu, –buna da uyğun olaraq, bu əməl günah və ya xidmət sayılır, – göstərmək lazım idi. –Təzahür olmayan və deməli, təzahür qanunlarına görə tapıla bilməyən, təzahürlər vasitəsilə üzə çıxan, dərk olunan, obyektivləşən şeyin, başqa sözlə, həyat iradəsinin dərkinə aparan yeganə düz yol belə olmuş olardı. Onda sonra analogiya üzrə ümumiyyətlə hər cür təzahürün məğzini göstərmək lazım idi. Amma onda, əlbəttə, cansız və hətta canlı təbiətdə yalnız hissiyyatla şərtlənmiş olandan qeyri hər hansı bir qabiliyyətin düşünülməsinin belə mümkün olmadığını demək olmazdı: bu isə Kantın dilində o deməkdir ki, nədənlik qanununa görə izahla bu təzahürlərin ən məhrəm məğzi, özlüyü bitir və beləliklə, onlardan çox qeyri- ardıcıl bir şəkildə özündə şey qopub düşür. Kantda özündə şeyin xarakteristikasının əlaqələndirildiyi nəticənin qeyri-düzgünlüyü və buna da uyğun olaraq dolayılığı anlayışın özünü də tam təhrif etmişlər. Zira “şərtsiz səbəb” axtarışı zəminində tapılmış iradə və ya özündə şey burada təzahürlə səbəb– təsir münasibətinə girir. Halbuki bu münasibət yalnız təzahür hüdudlarında mövcuddur, deməli, artıq onu nəzərdə tutur və onu ondan kənarda olan və ondan toto genere fərqli olanla bağlaya bilməz. Daha sonra, qoyulmuş məqsədə, yəni üçüncü antinomiyanın həllinə hər iki tərəfin bir növ özlüyündə haqlı olduğunu göstərməklə heç də nail olunmur. Zira həm tezis, həm də antitezis heç də özündə şeydən deyil, təzahürdən, obyektiv dünyadan, təsəvvür kimi dünyadan bəhs edirlər. Onun, yalnız onun barəsində tezis yuxarıda faş edilmiş sofizmin köməyilə sübut etmək istəyir ki, guya o şərtsiz səbəbləri içəriləyir və yalnız ona münasibətdə antitezis haqlı olaraq əksini iddia edir. Ona görə o, iradə özündə şey olduğundan, iradə azadlığının transsendentallığının xeyrinə gətirilən bütün sübut, özlüyündə o nə qədər gözəl olsa da, əslində deyilsə, μεταβαςισ εισ αλλο γενοσ-dur (Metabazis –sualı, məsələni başqa birisilə əvəz etmə, sualdan qaçma, tərc.). Zira transsendental iradə azadlığı heç bir vəchlə hansısa bir səbəbin şərtsiz kauzallığı deyil (tezisin iddia etdiyi kimi), zira hər cür səbəb təzahürdən ötədə, o tayda olan və ondan büsbütün fərqlənən bir şey yox, hökmən təzahür olmalıdır. Söhbət səbəb və təsirdən gedəndə, Kantın bunu etdiyi kimi, buraya iradənin öz təzahürünə olan (yəni usanlamlı, mücərrəd xarakterin empirik xarakterə olan) münasibəti qətiyyən cəlb oluna bilməz, çünki bu münasibət tamamilə nədənlik münasibətindən tam fərqlidir. Hərçənd ki, burada da, bu antinomiya həllində də, Kantın özü tam düzgün olaraq qeyd edir ki, təbiətdə hər bir başqa səbəbin olduğu kimi, insanın da empirik xarakteri dəyişilməzdir və insanın əməlləri ondan, xarakterdən xarici təsirlər ölçüsündə şərtsiz zərurətlə irəli gəlir: ona
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
611
görə bütün transsendental azadlığa (yəni özündə iradənin onun təzahürlərini əlaqələndirən qanunlardan asılı olmamasına) baxmayaraq, tezisin bunu iddia etdiyi kimi, heç bir insan özündən təsirlər sırasını başlamaq q abiliyyətinə malik deyildir. Deməli, azadlıq da səbəbiyyətə malik deyil, çünki azad olan yalnız təbiətdən və ya ona nədənlik münasibətində olmayan, onun yalnız obyektivasiyası olan təzahürdən kənarda duran iradədir: bu cür münasibət yalnız təzahür hədlərində mövcuddur, deməli, onu nəzərdə tutur, onu içəriləyə və əsla təzahür olmayan bir şeylə bağlaya bilməz. Dünyanın özünü nədənlikdən deyil, yalnız iradədən izah etmək olar (çünki o belə özünü aşkar etdiyi dərəcədə bu iradənin özüdür). Ancaq dünyada nədənlik – yeganə izah prinsipidir və onda baş verən hər şey yalnız təbiət qanunlarına görə baş veirir. Beləliklə, həqiqət büsbütün haqqında bəhs edilmiş şeydə qalan, müvafiq izah üsulundan yararlanan və buna görə də heç bir apologiyaya (tərəfkeşliyə, yun., tərc.) möhtac olmayan antitezisin tərəfindədir; halbuki tezis, birincisi məsələnin sinirlərindən, hədlərindən kənara çıxan, ikincisi verilmiş halda tətbiq olunmalı olmayan bir izahedici prinsipə söykənən nəsə bir şeydən apologiya yolu ilə çıxarılır. Dördüncü ziddiyyət, artıq dediyim kimi, əslində üçüncü ilə eynidir. Ancaq onun həllində Kant tezisin altıboşluğunu daha artıq dərəcədə üzə çıxarır; onun doğruluğu və antitezislə yalançı birgə mövcudluğunun xeyrinəsə o heç bir sübut gətirmir, eləcə də antitezisin müddəalarına qarşı heç nə qoya bilmir. O, tezisin müddəasına razılığı az qala yalvararaq alır, amma elə özü də onu predmeti qeyri-mümkün də ola bilən ixtiyari bir fərzetmə adlandırır (562; V, 590) və insan zəkasının zəruri antinomiyası barədə bir dəfə istəklisinə çevrilmiş fərzetmənin bütün puçluğunu faş etməməkdən ötrü antitezisin hər şeyi məhv edən qüdrətindən ona bircə dənə də olsun sığınacaq vermək üçün yalnız acizanə bir canatmanı ifadə edir.
Daha sonra bizi orta çağın ən qatı sxolastikasına götürüb aparan transsendental ideal barədəki fəsil gəlir. Düşünmək olar ki, Kenterberili Anselmin özünü dinləyirsən... Səhnəyə ens
zəkanın zəruri fikri olmaq iddiası ilə çıxır! Bəyan etməliyəm ki, ən azı mənim zəkam üçün bu cür fikir birbaşa mümkünsüzdür və onu bildirən sözlərlə mən heç bir bəlli fikirə bağlamaq iqtidarında deyiləm. Əlbəttə, şübhə etmirəm ki, yalnız arxitektonik simmetriyaya olan sevgi Kantı bu əcaib və ona layiq olmayan fəsli yazmağa sövq etmişdir. Sxolastik fəlsəfənin (deyildiyi kimi, deniş mənada başa düşsək, onu Kantacan davam etdirmək olar) üç əsas obyekti, ruh (can), dünya və Tanrı, onların yalnızca məhz əsas qanununun şərtsiz tətbiqindən yarandıqları və məhz elə təkcə bu cür yarana bilmələri aşkar olsa da, ussonucunun (əqli nəticənin) yuxarı hökmünün üç mümkün formasından çıxarılmalı idilər. Və budur, kateqorik formaya ruh (can) anlayışı güclə salındıqdan və hipotetik formasa elə həmin məqsədlə dünya üçün istifadə edildikdən sonra üçüncü ideya üçün yuxarı hökmün ayırıcı formasından başqa heç nə qalmadı. Xoşbəxtlikdən, hər– halda bu yönümdə alababat bir ilkin iş, yəni Tanrının varlığının ontoloji sübutu, rüşeym
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|