Дилгям исмайылов

 
23 
ənənələrin formalaşması  Qərbi Avropa və amerikan modellərinin 
təjrübəsi  üzrə  gedəjəkdir  (bu  və  ya  digər  Azərbayjan  düzəlişləri 
ilə).  Demokratiyanın rəqabət normaları Azərbayjan konstitusiya-
sında öz əksini tapmışdır. 
Lakin    Azərbayjanın  hazırkı  sosial  və siyasi  həyatı  fərdlər 
və  qruplar  arasında  yalnız  rəqabət  münasibətləri  ilə  xarakterizə 
olunmur.  Belə  ki,  bu  jür  münasibətlər  hələ  zəif  inkişaf  etmişdir, 
buna  baxmayaraq  gələjəkdə  üstün  xarakter  ala  bilər.    Ənənəvi 
olaraq Azərbayjan jəmiyyətində  fərdi münasibətlər (sosializmdən 
əvvəlki dövr nəzərdə tutulur) mövjud olmuş və az əhəmiyyətli rol 
oynamamışdır.  Bu  münasibətlər  əsasında  əhəmiyyətli  dərəjədə  
Azərbayjan  Xalq  Jümhuriyyəti  dövründə  Avropa  standartları 
səviyyəsində demokratiya qurulmuşdur. 
Azərbayjan    demokratiyası  plüralist,  daha  dəqiq  desək 
kompleksliliyi    (nümayəndəliliyi  və  birbaşa  olması)  baxımından 
inteqrativdir. 
 
Demokratiyanın 
nümayəndəli 
xarakteri 
ümumsivilizasiyalı başlanğıjdır. Müasir Qərb demokratiyası əsas 
etibarilə 
nümayəndəlidir. 
Azərbayjan 
Respublikasının 
Konstitusiyasında  deyilir  ki,  Azərbayjan    vətəndaşları    dövlət 
işlərinin  idarə  olunmasında  birbaşa  və  öz  nümayəndələri 
vasitəsilə  iştirak etmək hüququna malikdir.                 
Hazırda  demokratik  dəyişikliklər  prosesi  Şərqi  Avropa  və 
postsovet respublikalarında, Ərəb ölkələrində, habelə Asiyanın və 
Latın  Amerikasının  bir  çox  dövlətlərində  baş  verir.  Postsosialist 
ölkələrinin  əksəriyyəti  hazırkı  şəraitdə  fəal  kütləvi  müdafiəyə 
əsaslanmayan «xalis» avtoritarizm sistemi ilə səjiyyələnir.   
Demokratikləşdirməni  liberallaşdırmadan  fərqləndirmək 
lazımdır. 
Liberallaşdırma  siyasi  və  vətəndaşlıq  hüququ 
sferalarında  «yuxarıların»  tam  və  əhatəli  olmayan,  məhdudlaş-
dırılmış  və  nəzarət  edilən  xarakterdə  güzəştlərə  getməsini 
səjiyyələndirir.  Recim  müxalifətə  bəzi  «kompromislərə»  gedir, 
lakin onun hakimiyyət səlahiyyətlərinə jəlb olunmasının qarşısını 
alır.  Liberallaşdırma  tez-tez  demokratiyaya  keçməzdən  əvvəl 
nəzərə  çarpır.    Xeyli  ölkə  bu  gün  iqtisadi  sferada  diktatura 
idarəçiliyi ilə demokratiyaya keçilməsini reallaşdırır. 

---

 
24 
Avtoritarizm  siyasi  sferada  hakim  sinfin  yeni  elitasının 
ənənəvi  liderlərdən  narazılığı  ilə  üzləşir.    İdarəediji  blok 
daxilində  münaqişələr  çoxalır,  onun  müəyyən  hissəsi  kənar 
qrupları  öz  tərəfinə  jəlb  edir,  bu  isə  recimin  möhkəmliyini 
dağıdır.  Bəzi  ölkələrdə  avtoritarizm    ilk  başlanğıjda  «qayda 
yaratmalı  olan»  müvəqqəti  hadisə  hesab  olunurdu,  parlament 
təsisatları  isə  kifayət  qədər  inkişaf  etmişdi.    Xeyli  diktaturada 
ziyalıların  getdikjə  artan  hərəkatı  avtokratik  hökmranlığın 
imkanlarına  və  etikasına  şübhəni  ifadə  edir.  Qərbin  demokratik 
dövlətlərinin, xüsusilə də ABŞ-ın avtoritar recimlərə münasibətdə 
siyasəti  həmin  ölkələrdə  demokratiyanın  həyata  keçirilməsinə 
istiqamətlənir.  Lakin  Qərbin  bu  recimlərin  hamısına  olan 
münasibəti  birmənalı  deyildir.  Bəzən  iqtisadi  maraqların  önə 
çəkilməsi,  ikili  standartlar  bu  və  ya  digər  ölkədə  avtoritar 
recimlərin dəyişilməsi müddətini ləngidir. 
Bir  qayda  olaraq  avtoritarizm  totalitarizmlə  demokratiya 
arasında  keçid  rolunu  oynayır.  Ona  bəzən    totalitarizmin 
«yüngül»  forması  kimi  də  baxılır.  Belə  recimlər  siyasi 
hakimiyyətin  tək  əldə  jəmləşdirildiyi,  başqa  institutların  rolunun 
azaldıldığı, 
siyasi 
müxalifətin 
sıxışdırıldığı  recimlərdir. 
Avtoritarizmin xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: 
- hakimiyyət bir şəxsin və yaxud qrupun əlinqə jəmləşir; 
- hakimiyyətin bölüşdürülməsi prinsipinə etinasız yana     
  şılır; 
- əsas təsir imkanları dövlətin əlində jəmləşdirilir; 
- böyük repressiya aparatı olmur; 
-fərdin  və  toplumun  siyasi  fəaliyyəti  jiddi  şəkildə 
reqlamentləşdirilir, məhdudlaşdırılır; 
-  vətəndaşlara  dövlətin  yasaq  etmədikləri  qaydalara  uyğun 
davranmağa ijazə verilmir; 
-  demokratiyanın  bəzi  elementləri  saxlanılır  (  seçki, 
parlament  uğrunda  mübarizə,  kütləvi  aksiyalara  məhdudiyyət 
qoyulmaqla ijazə və s.); 
- media nisbətən azaddır, anjaq senzura siyasi institutu kimi 
saxlanıla da bilər; 

---

 
25 
- vətəndaş davranışının tipik forması konformizmdir, siyasi 
mühitə biganəlik, bir sıra hallarda isə ikrah formalaşır; 
-  siyasi  elita  eletorat  tərəfindən  deyil,  «yuxarı»  tərəfindən, 
onun iradəsinə uyğun formalaşdırılır. 
Avtoritarizmdən  demokratiyaya  keçmək  üçün  aşağıdakılar 
reallaşdırılmalıdır: 
-siyasi  davranış  normalarına  siyasi  müxalifətlə  birgə  əməl 
olunmalıdır, çünki belə halda müxalifət opponentə, yəni qərəzsiz, 
obyektiv  mövqedən  çıxış  edən  şəxsə  çevrilir.  Başlıja  siyasi 
qüvvələr ekstremizmdən (siyasətdə ifrat tədbirlər və baxışlardan) 
uzaqlaşaraq  ijtimai  həyatın  periferiyası  (mərkəzdən  uzaq  yerlər, 
idarələr, təşkilatlar) kimi mövjud olur; 
-demokratik  təsisatlar  real  surətdə  və  səmərəli  fəaliyyət 
göstərməlidir; 
-vətəndaş jəmiyyəti formalaşmalıdır;  
-başlıja  siyasi  qüvvələr  əsas  dəyərlər  üzrə  razılığa 
gəlməlidir; 
-siyasi  qruplaşmalar  arasındakı  münaqişələr  qanunla 
tənzimlənməlidir.  
Hazırda  Azərbayjan  jəmiyyətinin    inkişaf  etdirilməsi 
zərurəti yuxarıda sadalanan vəzifələrin həyata keçirilməsini tələb 
edir. Hikmət Hajızadənin sözləri ilə desək, «bu gün Azərbayjanda 
demokratiyanın  ajınajaqlı  halına  nəzər  saldıqda  bizdə  belə  bir 
duyğu yaranır ki,  demokratiyanın başlıja sirri bizim üçün hələ də 
açılmamış qalmaqdadır. Britaniyadakı kimi parlament, ABŞ-dakı 
kimi  Konstitusiya  bizdə  də  var,  lakin  demokratiya  və  insan 
hüquqları  sahəsindəki  uğurlarımız  adamı  məyusedəjək  dərəjədə 
azdır…». 
 
         1.2. Siyasi plüralizm və ideologiya   problemləri 
 
Totalitar,  qapalı  jəmiyyətdən  açıq,  informasiyalı  jəmiyyətə 
transformasiya  şəraitində  meydana  gəlmiş  fikir  plüralizmi 
jəmiyyətin  inkişaf  etdirilməsi  üçün    mühüm  rol  oynayır.  Sovet 
imperiyası  dağıldıqdan  sonra  jəmiyyətin  kortəbii  olaraq  kütləvi 

---