Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
17 kimi də qələmə verirlər. İkinji dünya müharibəsi nətijəsində faşizmin məhv edilməsi ilə Avropada başlamış birinji azadlıq dalğasını, keçən əsrin 80-ji illərində Polşada «Solidarnost»un qələbəsi, Çexoslovakiyada «məxməri inqilab», sonra isə Berlin divarlarının yıxılması ilə ikinji azadlıq dalğası əvəz etdi. Bu ikinji dalğa sovet reciminin dağılması ilə nətijələnsə də, heç də keçmiş imperiyanın yerində meydana gəlmiş müstəqil dövlətlərin hamısında demokratik recimlər qurulmadı. Həm siyasi milli böhranın, həm də islahatçı prosesin konkret xüsusiyyətləri bu və ya digər ölkə üçün xarakterik olan ijtimai-siyasi şəraitin spesifikliyi ilə müəyyən olunur. Keçid prosesinin ümumi əlamətləri həm totalitar və həm də avtoritar recimlər şəraitində müxtəlif jür olur. Bu da təbiidir. Totalitar recim mahiyyətjə avtoritar recimdən fərqlidir. Totalitar recim şəraitində vətəndaş jəmiyyətini dövlət ört-basdır edir. Dövlət insanların bütün həyat sahələrinə nəzarət etməyə çalışır, vətəndaşları eyni jür sosial münasibətlərə girməyə məjbur edir və həmin münasibətlərə dövlət ideologiyası formasını verir. Avtoritar recimdə isə dövlətin jəmiyyət üzərindəki nəzarəti bir az yumşaqdır. Avtoritar recimlərdə hakim elita eynijinsli deyil, həm bu elita içərisində, həm də jəmiyyətdə məhdud plüralizm mümkündür. Siyasi sistem iqtisadi münasibətlərə nisbətən daha çox müstəqildir və ya əksinə. Recimin qeyd etdiyimiz və başqa xüsusiyyətləri əlbəttə, siyasi keçid prosesinə mühüm təsir göstərir. Siyasi proseslərin fərqli jəhətləri sosial-iqtisadi sistemlərin dəyişilməsi ilə bağlı olaraq yaranmış demokratik recimlərdə (Şərqi Avropa ölkələrində, keçmiş SSRİ-nin respublikalarında) daha çoxdur. Beləliklə, avtoritarizm və totalitarizmi əvəz etmiş demokratik recimlərin mümkün müxtəlifliyi siyasi keçid paroseslərinin ümumi əlamətlərindən biridir. Jəmiyyətin demokratiyaya keçidi yeni dövlət hakimiyyətinin mexanizmlərinin institusionallaşması ilə möhkəmlənir (bu da siyasi keçid prosesinin mühüm əlamətlərindən biridir). İnstitusionallaşmaya aşağıdakılar aiddir: 18 parlamentarizm və ya prezident demokratiyası institutlarının bərqərar olması, hakimiyyətin bölgüsünün qanunverijiliyini hazırlamaq, hakimiyyətin hər üç qolunun müxtəlif səviyyələrdə uyğun strukturlarını yaratmaq. Yeni hakimiyyət sisteminin institusionallaşması legitimliyi təmin edən konstitusiya ilə möhkəmləndirilməlidir. Demokratik recimin institusional və konstitusion bərqərar olması dövlət aparatının islah olunmasından ayrılmazdır. Çünki burada hakim elitanın dəyişilməsi baş verir. Bu prosesin öz qanunauyğunluqları və ziddiyyətləri vardır: onlar keçid dövrünün həyata keçirilməsinin forma və metodlarına mühüm təsir göstərir. Demokratiyaya keçid vətəndaş jəmiyyətinin uyğun institutlarının formalaşmasını, yəni əhalinin müxtəlif təbəqələrini təşkil edən vətəndaşların siyasi proseslərdə iştirakını, öz maraqlarını həyata keçirməsini və hakimiyyətin siyasi kursunun reallaşmasına nail olmasını həyata keçirə bilən ijtimai-siyasi təşkilatların, müxtəlif jür assosiasiyaların yaradılmasını tələb edir. Vətəndaş jəmiyyətinin möhkəmlənməsi prosesində onun müstəqilliyi artdıqja ölkə yeni recimə uyğunlaşır, «keçid dövrünün qanunauyğunluğu» problemi həll olunur. Əvvəlki elitanın - bürokratiyanın müxtəlif təbəqələrinin əksəriyyətinin, hərbi dairələrin, siyasi müxalifətin yeni recimə loyallığı əldə olunur. Yeni dəyərlər, yeni ideologiya əsasında siyasi və ijtimai qüvvələrin möhkəmlənməsi baş verir. Vətəndaş jəmiyyətinin inkişafı ilə ideyaların, baxışların, mövqelərin müqayisəsi üçün şərait yaranır. Azlığın baxışlarının məjburi yolla çoxluğa sırınması yolu ilə deyil, yalnız bu yolla jəmiyyətin həqiqətən demokratik jəhətdən möhkəmlənməsinə, yeni ümumi baza dəyərləri çərçivəsində onun inkişafına nail olmaq mümkündür. Təbiidir ki, yeni recim yalnız siyasi hüquq və azadlıqları deyil, çoxluğun maraqlarına javab verən siyasi kursu hazırlayıb həyata keçirirsə, həyat şəraitinin bütün kompleksinin nəzərəçarpajaq dərəjədə yaxşılaşdırılmasına nail olursa, onda həmin çoxluğun dəstəyini əldə edir. Bu jür dəstəyə daimi nail olmaq demokratik quruluşun əsaslarının əsasıdır. Bununla yanaşı, 19 hakimiyyətin xalq tərəfindən müdafiə olunması ayrı-ayrı baxışlar və hərəkətlərlə narazı olduğunu ifadə etmək hüququna nail olmasını, konstruktiv müxalifətin mümkünlüyünü heç də istisna etmir. Demokratik siyasi recimin xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: - hakimiyyətin bölüşdürülməsi prinsipinə tam əməl olunur; - seçki orqanları birbaşa, bərabər və gizli səsvermələr əsasında formalaşır; - vətəndaş jəmiyyəti yüksək inkişaf dərəjəsinə malikdir, dövlətə və bütün siyasi sistemə nəzarət edə bilir; - dövlətin fəaliyyətində qeyri-siyasi metodlarla davranmaq istisna təşkil edir, kompromislərlə, konsessusla işləmək prioritetdir, dövlət hüquqi dövlətdir; - çoxprartiyalılıq əsas şərt sayılır; - leqal müxalifət var və o siyasi prosesin ayrılmaz tərkib hissəsidir; - media senzuradan tam azaddır, hakimiyyəti tənqid edə bilər, anjaq onu zorla devirməyə çağıra bilməz; - güj strukturları daxili və xariji təhlükəsizliyə javabdehdir, siyasətdən kənardadır; - hüquq və azadlıqlar bütün jəmiyyətə məxsusdur; - plüralist siyasi mədəniyyət hakimdir; - ideoloci plüralizm mövjuddur,rəsmi ideologiya yoxdur. Demokratik dövlətin ən mühüm kriteriyası – hakim qüvvələrin, seçkilər nətijəsində yaranmış demokratik institutların siyasətinin xalq tərəfindən dəstəklənməsidir. Bu jür dəstəyin daimi xarakter daşıması demokratiyanın əsasıdır. Demokratik idarəetmə demokratik şərait üçün zəruridir və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının qorunmasını, qanunun aliliyi və jəmiyyətin açıqlığı kimi sosial reallığın möhkəmləndirilməsini nəzərdə tutur. Yalnız demokratik dövlət demokratik vətəndaş jəmiyyəti yaratmağa qabildir. Bu isə elə bir jəmiyyətdir ki, əhalinin heç bir qrupu digərini özünə tabe edə bilmir, burada insan fəaliyyəti üçün geniş ikanlar açılır, onun Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|