Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
11 Müasir dövrdə parlament idarəçiliyinin üç forması var: 1. hökumət parlamentdə çoxluq əsasında formalaşır (50%- dən çox səs toplayan partiya hökuməti formalaşdırır); 2. parlament koalisiya əsasında formalaşır (hökumət mütləq çoxluq qazana bilməyən bir neçə partiyanın koalisiyası əsasında formalaşır); 3. parlament konsensus əsasında formalaşır (etnik, regional prinsiplərlə). Parlament xalq tərəfindən seçilir və xalqın adından idarə edir. Öz növbəsində xalq suveren kimi seçkilər vasitəsilə öz nümayəndələri üzərində nəzarəti həyata keçirir. Seçilmiş deputatların hakimiyyət səlahiyyətlərləri özündə ümumxalq konsensusunu əks etdirən Konstitusiya ilə müəyyən edilir və məhdudlaşdırılır. Parlament özündə əhalinin bütün sosial əhəmiyyətli təbəqəsinin çoxluğunu əks etdirir; bununla yanaşı, qərarların qəbulu mexanizmi də «çoxluq» prinsipi ilə qəbul edilir (azlığın fikrinə hörmət etməklə yanaşı); müxalifət – parlametarizmin zəruri institutudur. Parlamentarizmin funksiya göstərməsi siyasi təjrübədə plüralizm prinsipinin real həyata keçirilməsidir. Parlamentarilərin partiya siyahısı üzrə seçilməsi, partiya fraksiyalarının, o jümlədən müxalifət fraksiyalarının fəaliyyəti, müxtəlif siyasi qruplaşmaların seçijilərin maraqları və ideyalarının spektrini ifadə edən proqram baxışlarının və konsepsiyalarının, siyasi görüşlərinin və mövqelərinin qarşılaşdırılması, müqayisəsi, fraksiyaların açıq rəqabəti – parlament demokratiyası sistemində siyasi plüralizmin reallaşmasının konkret formaları bunlardır. Parlamentarizmin siyasi praktikası onun funksiyalarının çoxnövlüyünü üzə çıxarmışdır. Bu ilk növbədə nümayəndəli funksiyadır (sosial qrup və təbəqələrin siyasi iradəsinin və maraqlarının institusionallaşması). Nümayəndəli funksiyanın reallaşmasının təminatçısı seçki sistemidir. Siyasi qüvvələrin nümayəndəliliyi elitanın formalaşmasının effektiv üsuludur. Vətəndaş jəmiyyətinin spesifikliyindən asılı olaraq parlamentdə 12 nümayəndəlik – partiyalı, ərazi üzrə, korporativ və etnik nümayəndəlik ola bilər. Parlamentin hakimiyyət funksiyası xalqın suverenliyinin törəməsidir və konstitusion təminatı vardır. Onun ən mühüm fəaliyyəti qanunveriji fəaliyyətdir. Parlament jəmiyyətin çoxluğunu təmsil etdiyindən və onun iradəsini həyata keçirdiyindən dövlət hakimiyyətinin legitimləşdirilməsinin ən mühüm institutudur. Siyasi legitimlik jəmiyyətin marağında olduğu siyasi qərarların qəbul edilməsi ilə reallaşır. Xalqın nümayəndələri tərəfindən qəbul edilən qərarlar bütün dövlət və ijtimai institutlar üçün zəruridir və idarə edənlərlə idarə edilənlər üçün qanun əsasdır. Parlament demokratiyası eyni zamanda ijtimai konfliktləri institusionallaşdırır. Xalq tərəfindən seçilmişlər aşkar surətdə, legitim olaraq, ümumi qəbul edilmiş normalar və «oyun qaydaları» əsasında jəmiyyətdə yaranmış konfliktləri–sosial və etnik qruplar arasında yaranmış, regional və b. konfliktləri müzakirə edir və həll edir. Parlament konfliktləri həll etməyin açıq formasıdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, parlamentarizm institutunun qeyd edilən funksiyaları heç də hər bir ölkədə reallığa çevrilmir. Bu funksiyaların janlı siyasətə çevrilməsi konkret-siyasi şəraitdən, dövlətin konstitusion əsaslarının xarakterindən asılıdır. Bir çox hallarda parlamentin konstitusion səlahiyyətləri ijra hakimiyyətinin aqressivliyi üzündən və ya parlamentarilərin siyasi iradəsizliyi ujbatından reallaşmamış qalır. Parlamentin real hakimiyyət rolu, parlamentarizm institutunun bütövlükdə demokratik recimlərin siyasi həyatına faktiki təsiri hər bir ölkədə hakimiyyətin konstiutusion əsasda bölgüsü qaydasından asılıdır. Hakimiyyətin bölgüsü prinsipi parlamentarizmin bazasıdır. Hakimiyyətin bölgüsü ideyası demokratiyanın liberal konsepsiyasında öz əksini tapmış və uzun müddət kollektivçi konsepsiyalar, ilk növbədə marksizm tərəfindən inkar edilmişdir. Hakimiyyətin bölgüsü prinsipi ilk dəfə J.Lokk, sonradan isə Ş.Monteskye tərəfindən işlənib 13 hazırlanmışdır. Praktik olaraq isə ilk dəfə ABŞ-da tətbiq edilmişdir. Parlament siyasi institut kimi siyasi qüvvələrin yarışmasının zəruriliyini ortaya çıxarır. Ümumi qəbul edilmiş «oyun qaydaları» çərçivəsində baş verən rəqabət, yarış siyasi qüvvələrin siyasi fəallığının stimullaşdırılması, qərarların variantlarının seçilməsi üsuluna xidmət edir. Parlament yarışması siyasi liderlərin üzə çıxarılması, onların tərbiyə edilməsinin ən yaxşı üsuludur. Siyasi yarışın iştirakçıları kimi hakim çoxluq və müxalifəti təmsil edən azlıq çıxış edir. Parlament müxalifəti – çoxluğun siyasi kursuna qarşı öz xəttini irəli sürən və müəyyən təbəqə və qrupların maraqlarını əks etdirən partiya, yaxud istənilən siyasi qruplaşma ola bilər. Siyasi xarakteristikasına görə müxalifət «sağ» və «sol» müxalifətə, siyasi daşıyıjılarına görə sənaye, aqrar, milli müxalifətə, çoxluğun siyasətinə təsiretmə xarakteristikasına görə funksional və «əbədi» müxalifətə bölünür. «Sol» müxalifətə o qüvvələr aid edilir ki, hakim qüvvələrin siyasi kursunda çox və ya az dərəjədə radikal dəyişikliklərin edilməsi, mövjud recimin və ya bütövlükdə siyasi sistemin dəyişdirilməsi uğrunda çıxış edir. «Sağ» müxalifət jəmiyyətin konservativ qüvvələri ilə eyniləşdirilir. Bir qayda olaraq, «sağların» və «solların» çoxluğa qarşı konfrontasiyası şəraitində kompromisə jəhd edən «mərkəzçi» qüvvələr yaranır. İdeoloci simasına görə müxalifətin tərkibi müxtəlif növlü və ya yekdil ola bilər. Funksional və «əbədi» müxalifət haqqında danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, funksional müxalifət hər şeydən əvvəl əsasən Qərb ölkələrinin parlametinə xasdır. Bu müxalifət mövjud sistemin əleyhinə çıxış etmir, lakin sistemin funksiya göstərməsinə aktiv təsir edir; köklü siyasi məsələlərdə konsensusa jəhd göstərir. Funksional müxalifət bir qayda olaraq ikipartiyalı sistemlərə xasdır. «Əbədi» müxalifət isə hakim qüvvələri öz siyasi idealları mövqeyindən daim tənqid edir, mövjud recimə qarşı çıxış edir. Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|