Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
insan ömrünün müddətinin qısalığı ilə müqayisədə bərpa olunmayan ehtiyatlara aid edilir. Hazırki dövrdə yerin təkindən istifadə ildən-ilə sürətlənir. Belə ki son 30 ildə neftin istifadəsi 4-5 dəfə, təbii qazmkı 5-6 dəfə, boksit 9-10 dəfə, kömürünkü 2-3 dəfə artmışdır. Eyni sözləri dəmir və manqan filizlərinə, kalium duzlarına, fosforitlərə və başqa faydalı qazıntılara aid etmək olar. Onların da istifadəsi 3-4 dəfə artmışdır. Bir çox mədənlərin hasilatı tükənmişdir. Dövrümüzün ən mühüm sosial və iqtisadi problemlərindən biri də ətraf mühitin mühafizəsindən ibarətdir. Təbiəti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi insanların qarşısında duran ən vacib problemlərdən biridir. Bu problem ətraf mühitin qorunması, təbii ehtiyatlardan düzgün istifadə olunması üzrə kompleks tədbirlərin işlənib hazırlanmasını tələb edir. Belə tədbirlər elmi cəhətdən düzgün əsaslandırılmalı, beynəlxalq səviyyədə və dövlət səviyyəsində həyata keçirilməlidir. Elmi-texniki inqilabın, kənd təsərrüfatının digər sahələrinin sürətlə inkişafı ilə yanaşı təbii ehtiyatlardan istifadə gərginliyi də artır. Belə problemlərdən ən başlıcası ehtiyatlan qorumaq və onlardan səmərəli istifadə etmək üçün elmi əsaslar üzrə həyata keçirməkdən ibarətdir. Artıq cəmiyyətlə təbiət arasında olan münasibətdə kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri nəzərə çarpır. Belə bir şəraitdə müasir elm özündə cəmiyyətin təbiətə etdiyi texnogen təsirin nəticələrini əvvəlcədən tamamilə proqnozlaşdırmaq imkanına malik deyildir. Ətraf mühitin mühafizəsi artıq bir elm sahəsi kimi formalaşmışdır, lakin bu elmin ayrı-ayrı ideyaları daha uzaq keçmişimizdə irəli sürmüşdür. Yeganə təsərrüfat sahəsi ovçuluq olan ibtidai icma quruluşu dövıdində qəbilə başçıları cavan və boğaz heyvanların ovlanmasmı qadağan edir, balıq, quş və vəhşi heyvanların artması üçün xüsusi qadağan (yasaqlıq) 184 əraziləri ayırırdılar. Quldarlıq dövründə meşə və təbii parklara nəzarət edilməsi artıq Hindistanda, Çində, Yunanıstanda və başqa ölkələrdə qanun şəklini almışdı. Hələ eramızdan əvvəl IV-V əsrlərdə Platon Yunanıstanın cənub-şərqindəki Attika meşələrini torpaq eroziyasından qorumaq və onların su ehtiyatlarını, torpaqlarının məhsuldarlığını nizama salmaq məqsədilə dəyərli fikirlər və tədbirlər irəli sürmüşdü. Feodalizm dövründə təbiətdən istifadə və mühafizə məsələsi quldarlıq cəmiyyətinə nisbətən daha çox adamların diqqətini özünə cəlb edirdi. Burada artıq feodalların təbiətə şəxsi münasibəti məsələsi meydana çıxırdı. Onlar torpağı, meşə və heyvanları öz gələcək nəsilləri üçün qoruyub saxlamaq qaydasına qalırdılar. Artıq feodalizm dövründə heyvanların qorunması haqqında qanunlar verilirdi. Avropada indi də sürü ilə yaşayan vəhşi öküzlərin (zubr), xallı və nəcib maralların bu günə gəlib çıxması həmin ədalətli qanunlara nəcib münasitbətlərin nəticəsi olmuşdur. Yüzilliklər keçdikcə insanların təbiətə olan münasibətləri də dəyişirdi. Elə həmin vaxtlardan təbii tarazlığın pozulmasının təməli qoyulurdu. Cəmiyyətimizdə olan ikihissəlik öz sərtliyi ilə təzahür edirdi. Bir hissə ancaq «mən» deyib, təbiətin varlığına qəsd edir - öldürür, yandırır, dağılır, digər hissəsi isə «yüksək insani hisslərlə», birincisinin hərisliyinə qarşı mübarizə aparır. Hələ 1273-cü ildə İngiltərədə havanı çirkləndiricilərə qarşı qanun qəbul edilmişdir. Hətta bundan 30 il keçdikdən sonra bu qanunu pozan bir nəfər Londonda açıq meydanda edam edilmişdir. Artıq dünyanın bir çox ölkələrində, xüsusilə Avropa qitəsində su mənbələrinin, havanın çirklənməsinə, torpağın yararsız hala salınmasına qarşı bir sıra qanunlarla yanaşı, həmçinin ətraf mühitin çirklənməsinə nəzarət edən əməli təşkilatlar yaradılırdı. XV-XVI əsrlərdə bir çox ölkələrdə təbiətə qəsd edən ayrı-ayrı adamlara qarşı ciddi və qanuni cəza tədbirləri həyata keçirilirdi. 1539-cu ildə Danimarka 185 kralı dəniz kənarı meşələrin qırılmasını qadağan etdi. 1569- cu ildə dəniz kənarı qumluqların yaşıllıqlarla bəzədilməsinə (meşəsalma yolu ilə) aid qanun verdi. Artıq XVII-XVIII əsrlərdə məhsuldar qüvvələrin inkişafı təbiətə mənfi təsirləri daha da artırırdı. Beləliklə, zaman keçdikcə insanların həyatı get-gedə dəyişir, təbiətlə üz-üzə durur, onun nemətlərini asanlıqla mənimsəmək üçün ixtiralar və kəşflər edirdilər. Əlbəttə bütün bunlar nəinki insanın təbiətə qəsd etməsilə, həm də insanların öz-özlərinə qarşı çıxmaları ilə, yəni böyük müharibələr və talanlarla nəticələnirdi. Ümumiyyətlə təbiətdə üzvi aləmlə qeyri-üzvi aləmin təmasda olması mürəkkəb və müəyyən hallarda dərk ediləndir. XIX-XX əsrlərədək sürətli inkişaf, insanların təbiətə münasibətini mahiyyətcə daha da artırmış və bunu ayrıca bir elm sahəsi kimi inkişaf etdirmişdir ki, bu da ekologiya elmidir. Akad.V.İ.Vernadski yazır ki,- «Yer kürəsinə bu və ya digər dərəcədə dəyişdirilən, onun relyefinə, bioloji aləminə, atmosfer havasına, yerin dərinliklərinə təsir edən insan zəkasına və fəaliyyətinə -«noosfera» (təbiətlə cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı əlaqə) deyilir. Bu insan-istehsalat-təbiət sisteminin vahid anlayışıdır». Elmi-texniki tərəqqinin və təbiət elmlərinin qarşılıqlı əlaqəsi və inkişafı insanları planetimiz haqqında olan təsəvvürlərini, XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində bütün dəqiqliyi ilə təhlil etməyə vadar etmişdir. XX əsrdə insanların təbiətə və onun sərvətlərinə təsiri daha da gücləndi. İstehsal həcminin artması, inkişaf etmiş ölkələrdə ətraf mühit üçün daha böyük təhlükə yaradırdı. Fizika, biologiya, kimya və digər elmi sahələrdəki kəşflər və yeniliklər, insanların təbiətə, texnogen təsirini on və yüz dəfələrlə artırdı. İri sənaye müəssisələrinə malik olan ölkələrdə məhsul istehsalı və emalı zamanı qaz, maye və bərk halda əmələ gələn tullantılar, nüvə silahlarının 186 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|