Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

 40
            q) Haqqında danışdığımız anlayışların işlənmə yeri müxtəlifdir.     
              Belə ki, fiziki tərbiyə pedaqoji anlayış olduğu halda, bədən tərbiyəsi pedaqoji anlayışlar sırasına 
daxil deyildir və s.  
              «İdman» anlayışhının mütəxəssislər tərəfindən şərhi də müxtəlif şəkildə olmuşdur. 
              Deyilənlərdən belə bir nəticə çıxara bilərik ki, qaldırılan məsələ təkcə sual verənlər üçün maraqlı 
və çətin olmaqla qalmır, hətta  müsahibədə iştirak edən mütəxəssislər də həmin anlayışlar haqqında lazımi 
fikir söyləyə bilmir.  
          «Bədən tərbiyəsi» («Fiziçeskaya kultura») ən geniş anlayış olub, cəmiyyətin ümumi 
mədəniyyətinin tərkib hissələrindən biridir. O, cəmiyyətin insanın fiziki kamilliyinə xidmətlə  əlaqədar 
olaraq tarix boyu əldə etdiyi bütün nəzəri və əməli nailiyyətləri əhatə edir. Məlumdur ki, «mədəniyyət» 
sözünün geniş mənası insan əməyi ilə yaradılan bütün şeyləri özünə daxil edə bilir. Məsələn, bitkilər belə 
mədəni və yabanı olmaqla növlərə bölünür. Bu mənada fiziki mədəniyyət həm fiziki kamillik, həm fiziki 
inkişaf, həm fiziki tərbiyə sahəsində  bəşəriyyətin  əldə etdiyi ən yaxşı nailiyyətləri özündə  əks etdirir. 
B.A.Əhmədov bir sıra alimlərin fikrini təhlil etdikdən sonra bu sahədə gəldiyi qəti nəticəni belə şərh edir: 
Buradan aydın olur ki, fiziki tərbiyə doğurdan da sırf pedaqoji anlayışdır və müəllimin (tərbiyəçinin) 
rəhbərliyi altında şagirdlərin (tələbələrin) fiziki cəhətdən formalaşmasına xidmət edir. Məsələni daha da 
aydınlaşdırmaq məqsədi ilə bu məqalədə belə bir müqayisə  də aparılaraq göstərilir ki, fizika elmi ilə 
fizikanın tədrisi, eləcə  də başqa elmlərlə onların məktəbdə öyrədilməsi necə  fərqlənirsə, fiziki 
mədəniyyətdə (indii deyildiyi kimi, bədən tərbiyəsi ilə) fiziki tərbiyə  də eləcə  fərqlənir. Elm tədris 
fənninə nisbətən genişdir, elm pedaqoji  anlayış deyildir və s. Eyni qayda ilə fiziki mədəniyyət fiziki 
tərbiyədən geniş anlayışdır. «Fiziki mədəniyyət» anlayışı pedaqoji anlayışlar sırasına daxil deyildir. 
Nəticə  çıxaraq: bədən tərbiyəsi (fiziçeskaya kultura) anlayışı «fiziki tərbiyə» anlayışından genişdir, 
birinci pedaqoji anlayış hesab olunmur, ikinci isə pedaqoji məfhumlar sırasına daxildir. 
      B.A.Əhmədov daha sonra qeyd edir ki, «idman» hərəki  
fəaliyyətin elə bir növüdür ki, insanın həmin fəaliyyət sahəsində yüksək göstəricilər (rekord göstəriciləri) 
əldə etməsinə xidmət göstərir. Burada idmançı idmanın növlərindən biri üzrə, yəni dar sahə ilə 
ixtisaslaşmalı, müəyyən məqsədlə keçirilən xüsusi yarışlarda qələbə qazanmaq məqsədi uğrunda 
çaışmalıdır. 
Bundan  əlavə, o göstərir ki, idman fiziki mədəniyyətin tərkibinə daxildir. Fiziki tərbiyənin isə 
vasitələrindən biri kimi çıxış edir. Nəticə etibarı ilə idman bədən tərbiyəsinin tərkib hissələrindəndir, 
fiziki tərbiyənin isə vasitələrindən biridir         
B.A.Əhmədov fiziki tərbiyə sahəsində bədən tərbiyəsi, fiziki tərbiyə, fiziki inkişaf, fiziki kamillik 
və idman anlayışlarını bir daha aydınlaşdırmaq üçün «Məktəbdə bədən tərbiyəsi» məcmuəsində 
    «Şagirdlərin fiziki tərbiyəsi haqqında» adlı  məqalə ilə  çıxış etmişdir
68
.  Həmin yazı eyni ilə 
«Pedaqogikadan mühazirə konspektləri» nin dərs vəsaitinə daxil edildiyini nəzərə alıb, axırıncı mənbəyə 
istinad edirik. 
    Bu  vəsaitdə  şagirdlərin fiziki tərbiyəsinə aid əsas anlayışların izahı konkret və daha elmi şəkildə 
verilmişdir. Xüsusilə  məsələ pedaqoji- metodiki baxımdan bu sahədəki ilk yazıya nisbətən daha 
qənaətbəxş şərh olunmuş, əlavə olaraq «fiziki inkişaf» anlayışının izahı açıqlanmışdır. Bu yazının müsbət 
cəhətlərindən biri də odur ki, anlayışların hər birinə aşağıdakı kimi tərif verilmişdir
69
.  
Fiziki mədəniyyət – cəmiyyətin ümumi mədəniyyətinin  
tərkib hissələrindən biri olub, insanın öz sağlamlığını möhkəmləndirməsi, fiziki qabiliyyətlərini inkişaf 
etdirməsi, çevik və gümrah böyüməsi üçün tarix boyu əldə edilmiş nailiyyətlərin məcmuyunu ifadə edir. 
Fiziki tərbiyə – müəllimin rəhbərliyi altında şagirdlərin öz  
sağlamlığını möhkəmləndirməsi, çevikliyini və gümrahlığını  təmin etmək prosesidir. Bu proses fiziki 
mədəniyyətin inkişaf səviyyəsinə tam uyğun təşkil edilməli və  şagirdlərin fiziki kamilliyinə  gətirib  
çıxarmalıdır. 
Fiziki inkişaf – istər fiziki tərbiyə prosesində, istərsə  də  kənar təsirlərin sayəsində orqanizmin 
morfoloji funksiyasının, fiziki keyfiyyət və qabiliyyətlərin dəyişməsi, formalaşması prosesidir. 
                                                 
68
 
Б.А.Ящмядов. Шаэирдлярин физики тярбийяси щаггында. МБТ мяъмуяси, №4, 1978-ъи ил.              
 
69
 
Б.А.Ящмядов вя А.Г.Рзайев. Педагоэикадан мцщазиря конспектляри. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1983, с.292-293
 

---

 41
  
Fiziki 
kamillik 
– isə  şəxsiyyətin fəaliyyətə  (əməyə, təlimə  və s.) fiziki cəhətdən hazır olması 
zəruriliyi ilə şərtləndirilən fiziki inkişaf səviyyəsini əks etdirir. Başqa sözlə desək, fiziki kamillik _ 
cəmiyyətin konkret tarixi dövrdə əldə etdiyi fiziki mədəniyyətlə şəxsiyyətin həmin mədəniyyətə optimal 
yiyələnməsi arasındakı nisbəti ifadə edir. 
            N.M.Kazımov fiziki tərbiyəni tərbiyənin əsas tərkib hissəsi 
 
 
hesab edərək yazır ki, onu səciyyələndirən xüsusiyyətlərdən biri də fiziki tərbiyənin ideyallığıdır, ideya-
siyasi tərbiyəyə, əxlaq tərbiyəsinə xidmət etməsidir. Pedaqoji cəhətdən düzgün təşkil edilən fiziki tərbiyə 
adamların təkcə sağlamlığını möhkəmləndirmir, onların həm də mənəviyyatına güclü təsir göstərir, iradə 
kamilliyinin artırılmasına  kömək edir
70
. 
              N.M.Kazımov elmi-pedaqoji əsərinin başqa bir yerində göstərir ki, fiziki tərbiyə pedaqoji proses 
kimi orqanizmin sistemlərinin ahəngdar inkişafına kömək edir. Gənc nəsli ictimai-faydalı və məhsuldar 
əməyə, vətənin müdafiəsinə hazırlayır
71
. 
Y.R.Talıbov,  Ə.A.Ağayev və başqa kollektiv müəlliflərin hazırlamış olduğu dərs vəsaitində 
göstərilir ki, fiziki tərbiyə məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil proses olub, gənc nəslin can sağlığını təmin 
etməyə, onun fiziki qabiliyyətlərini inkişaf etdirməyə, mütəhərrik vərdişlərin və bacarıqların 
formalaşmasına xidmət edir.  
Fiziki tərbiyə  şagirdlərin bədən quruluşunun mütənasibliyində, qamətin gözəlliyində, hərəki 
keyfiyyətlərin (gücün, hərəkət sürətinin, cəldlik və dözümlüyün, elastikliyin) inkişaf və formalaşmasında 
təzahür edir. Fiziki tərbiyə şagirdlərdə əməkdə iştirak etmək vərdişləri, iradə, kollektivçilik, əzmkarlıq və 
s. keyfiyyətləri inkişaf etdirir, onları vətənin müdafiəsinə hazırlayır
72
. Həmin kitabda sonra bildirilir ki, bu 
zəruri işdə fiziki tərbiyənin mühüm tərkib hissəsi olan bədən tərbiyəsi dərsləri böyük rol oynayır. 
73
Bədən 
tərbiyəsi dərslərində  şagirdlər düzgün yeriməyi, qaçmağı, tullanmağı, maneələri dəf etməyi, idman 
alətlərində  
 
 
çalışmaları, terminləri yerinə yetirməyi öyrənir, öz bədənlərinin sağlamlığına kömək edən 
hifzüsəhiyyə qaydalarına yiyələnirlər
74
. 
          H.N.Məmmədov  bədən tərbiyəsi və idman anlayışına aşağıdakı kimi münasibət bildirmişdir: 
Mədəniyyətimizin bir hissəsi olan bədən tərbiyəsi və idman ölkəmizdə kütləvi hal almış, zəhmətkeşlərin 
məişətinə daxil olmuş  və istirahət vasitəsinə çevrilmişdir.  İdman sağlamlığı  və fiziki inkişafı 
möhkəmləndirmək,  əmək məhsuldarlığını artırmaqla kifayətlənməyərək, həm də zehni inkişafa və elmi 
işlərə böyük təsir göstərir 
75
 
        F.İsmayılov isə «Fiziki cəhətdən kamil adam necə adamdır?»- sualına belə cavab verir: Fiziki 
kamillik – ilk növbədə fiziki mədəniyyətə malik olmaq deməkdir. Belə adam bədəncə möhkəm, sağlam, 
güclü, dözümlü, çevik, cəld olmaqla yanaşı, həm də bir sıra  ən vacib bacarıq və  vərdişlərə 
yiyələnməlidir
76
  
  M.Quliyeva və A.Şükürovun birgə çap etdirdikləri «Şəxsiyyətin fiziki kamilliyi və cəmiyyət» adlı qəzet 
məqaləsində yazırlar:  Fiziki kamillik dedikdə adamların tarixən  şərtlənmiş  hərtərəfli fiziki inkişafı, 
istehsal, məişət, hərbi müdafiə vəzifələrinə hazırlıq, yüksək qabiliyyət, uzun ömür sürmək üçün bacarıq 
nəzərdə tutulur. Məqalədə fiziki tərbiyəyə tərbiyənin zəruri vasitələrindən biri kimi, sinifli cəmiyyətdə isə 
idmandan qazanc mənbəyi kimi istifadə edilməsi, bu gözəl tərbiyə vasitəsinin varlıqların mənafeyinə 
xidmət etməsi və onların zövqünün ödənilməsinə  şərait yaratması kimi baxılır.Y.R.Talıbov və 
H.H.Qurbanov anlayışlara öz münasibətlərini belə bildirirlər:  Bədən tərbiyəsi və idman  tədricən 
                                                 
70
 Н.М.Казымов. Тярбийянин елми-педагожи ясаслары. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1983, с.109. 
71
 Йеня орада, с.104. 
72
 Й.Р.Талыбов, Я.А.Аьайев вя б. Педагоэика. Бакы, «Маариф»  няшриййаты, 1993, с.250. 
73
 йеня орада, с.250 
74
 
Йеня орада с.250.
 
75
 Щ.Н.Мяммядов, Идман, елм вя инъясянят Азярбайъан мцяллими»гязети», 21 .феврал.1979-ъу ил 
76
.Ф.Исмайылов. Физики камиллик:Проблемляр, тяклифляр, «МБТ» мяъмуяси, 1989,№-4,с-10. 

---