Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

 32
haqqında yazmışdır: «Ümumiyyətlə, sözün geniş  mənasında başa düşdüyümüz «tərbiyə» anlayışı 
şəxsiyyətin  əvvəlcədən tərtib olunmuş proqram layihəsinə pedaqoji proses kimi insanın həyata 
hazırlanmasıdır. 
Bu da iki uyğun  şəkildə formalaşmasına rəhbərlik prosesidir, şəxsiyyətin inkişafının müəyyən məcraya 
salınması, məqsədə doğru istiqamətləndirilmiş, inkişaf üçün optimal şəraitin formalaşdırılması 
deməkdir»
31
.  1993-cü ildə bir qrup pedaqoqun nəşr etdirdikləri «Pedaqogika» kitabında tərbiyənin üç 
mənada işlənilməsini bildirirlər:  
a) geniş sosial mənada;  
b) geniş pedaqoji mənada;  
v) məhdud- dar mənada.  
Müəlliflər mənaları iki cəhətdən izah edirlər. Geniş sosial mənada tərbiyə sosial həyatın bütün sahələrini 
sosial institutların insan şəxsiyyətinə təsirini əhatə edir. Bura hər bir xalqın bütün milli-sosial həyat tərzi, 
hər bir dövlətin və ictimai təşkilatların apardıqları  tərbiyə  işi daxildir. Geniş pedaqoji mənada tərbiyə 
tədris-tərbiyə müəssisələrində  həyata keçirilən bütün təlim-tərbiyə  işini  əhatə edən məqsədyönlü və 
mütəşəkkil tərbiyə prosesini nəzərdə tutur. Məhdud mənada  tərbiyə  şəxsiyyətin hər hansı bir xarakter 
əlamətini, mənəvi keyfiyyətinin, əqidəsinin formalaşmasına  təsir göstərən xüsusi tərbiyə sahəsini nəzərdə 
tutur. Məsələn, fiziki tərbiyə, bədən tərbiyəsi milli iftixar hissi, vətən pərvərlik tərbiyəsi və s.
32
 
N.M.Kazımovun «Pedaqogikanın bəzi tədqiqat hüdudları haqqında» məqaləsində  tərbiyənin mahiyyəti 
belə  şərh olunur: «Şəxsiyyətin planlı  və  məqsədə yönəlmiş  şəkildə formalaşdırılması  tərbiyə üçün 
səciyyəvidir»
33
. 
       Bütün bunlardan aydın olur ki, fikrimizcə ilk ədəbiyyatda (1964) tərbiyə anlayışı müəyyən dərəcədə 
məhdudlaşdırılır. Tərbiyə dedikdə yalnız uşaqların və ya gənc nəslin tərbiyə olunması  nəzərdə tutulur. 
Konkret desək, tərbiyənin müxtəlif təbəqələrdən olan sosial qrupları  əhatə etməsi nəzərdən qaçırılır. 
İkinci    ədəbiyyatda (1983) tərbiyə  məfhumuna münasibət konkret və  dəqiq surətdə xarakterizə edilir. 
Üçüncü ədəbiyyatda (1993) tərbiyənin üç mənada işlədilməsi xüsusən açıq qeyd olunmaqla, həm də onlar 
kifayət qədər aydınlaşdırılır. 
 
      Dördüncü ədəbiyyatda isə (1974) tərbiyənin nailiyyətləri izah olunmaqla bərabər, tərbiyəyə konkret  
qısa və düzgün tərif verilir. Müvafiq pedaqoji ədəbiyyatın təhlilindən sonra belə  qənaətə  gəldik ki, 
«Tərbiyə  məhfumu ilə  əlaqədar aşağıdakılara da diqqət yetirmək faydalı olardı: «Tərbiyə» anlayışı 
dedikdə:  
a) əhalinin bütün sosial təbəqələrini əhatə edən;  
b) ictimai quruluşun təbəqələrinə və mənafeyinə tam uyğun gələn; v) insanların mənəvi inkişafına müsbət 
təsir göstərən, onun həyata və ictimai əməyə hazırlanması prosesi müntəzəm məqsədyönlü idarə olunan;  
q)  şəxsiyyətin formalaşmasında və s. əsas amillərdən biri kimi başa düşülür. Demək, tərbiyə  nəinki, 
böyüməkdə olan gənc nəslin, həm də yaşlıların, ümumiyyətlə bütün Azərbaycan vətəndaşlarının milli
.  
zəmində  mənəvi - fiziki və psixoloji  inkişafının sürətlənməsinə təsir göstərən və həyata, ictimai əməyə 
hazırlanması prosesinə müntəzəm, planauyğun və məqsədyönlü rəhbərlik göstərilən geniş və dar mənada 
mahiyyət kəsb edən prosesdir ki, bu da «tərbiyə» anlayışı üçün səciyyəvidir.
 34
 
XXI əsrin əvvəllərində meydana gəlmiş pedaqoji ədəbiyyatda da həmin anlayışa bir daha aydınlıq gətirilir 
və göstərilir ki, … tərbiyə anlayışının mahiyyətini onun məqsədyönlüyündə, planlığında, 
mütəşəkkilliyində,  şəxsin mənəvi aləminə  və davranışına ünvanlanmasında,  ətraf mühitlə bağlılığında 
axtarmaq lazımdır
35
. 
              Təlim anlayışı. Təlimin mahiyyəti anlayışı nədir? Bu sualın düzgün cavabını axtarıb tapmaq üç 
səbəbdən irəli gəlmişdir: Əvvələn, məktəblilərin tərbiyəsi, təhsili, o cümlədən fiziki tərbiyəsi də əsasən 
təlim prosesində həyata keçirilir. İkincisi, fiziki tərbiyə sahəsində əvvəllər və son zamanlar nəşr olunmuş 
pedaqoji və 
                                                 
31
 Б.А.Ящмядов. Тярбийянин тяркиб щиссяляринин ялагясиня даир. «Азярбайъан мяктяби» журналы, 1979, №10, с.53. 
32
 Б.А.Ящмядов. Тярбийянин тяркиб щиссяляринин ялагясиня даир. «Азярбайъан мяктяби» журналы, 1979, №10, с.53 
33
 Н.М.Казымов. Педагоэиканын бязи тядгигат щцдудлары щаггында. «Азярбайъан мяктяби» журналы, 1974, №11, 
с.56. 
34
 Мцяллифин фикринъя 
35
 Н.Казымов. Мяктяб педагоэикасы. Б., «Чашыоьлу» няшриййаты, 2002.  сящ.246). 

---

 33
metodik  ədəbiyyatda «Təlimin mahiyyəti» o qədər də diqqəti cəlb etməmişdir. Üçüncüsü, müxtəlif 
didaktik  ədəbiyyatda müəlliflər tərəfindən təlimin mahiyyəti müxtəlif mövqedən  şərh edilmişdir, buna 
görə də müəyyən fikir ayrılığı meydana çıxmışdır. 
            Təcrübə  göstərir ki, təlim-tərbiyə sahəsində işin başlıca nailiyyəti onun cəmiyyətin yeni inkişaf 
səviyyəsi və tələblərinə uyğun bir surətdə təşkil edilib həyata keçirilməsindədir.  
        Həmin baxımdan da təlim-tərbiyə üzrə vaxtı keçmiş  bəzi adət-ənənələrdən  əl çəkməli, onun 
nəzəri əsasları müasir həyatın tələblərinə,  həmçinin     son elmi məlumatların nəticələrinə istinad etməli 
və bu əsasda məktəb təlim-tərbiyə  işləri qurulmalıdır.Burada isə başlıca  şərtlərdən biri təlimin yeni 
mahiyyətinin alimlər tərəfindən işlənməsi və müəllimlərə çatdırılmasındadır. Lakin qeyd 
 
 
 etməliyik ki, vaxtı ilə nəşr olunmuş bəzi pedaqoji ədəbiyyatda təlim prosesinin əsil mahiyyəti o qədər 
də diqqət mərkəzində olmamışdır. «Təlim prosesi» kitabında təlimin mahiyyəti üzrə söylənilənləri buna 
misal göstərmək olar. Orada deyilir: … Müəllim təlim prosesinin rəhbəri, şagirdlər isə təlim prosesinin 
iştirakçılarıdır»
36
. 
Həmin tərifdən məlum olur ki, burada təlim prosesinin mahiyyətinə aid olan bütün komponentlər 
vəhdət halında öz əksini tapmamışdır. N.M.Kazımov müasir inkişaf üçün «Təlimin mahiyyəti»nin təhlil 
edilməsinin xüsusi əhəmiyyətə malik olduğunu nəzərə alaraq 1973-cü ildə «Azərbaycan məktəbi» 
jurnalında  
«Təlimin mahiyyəti haqqında» məqaləsi  ilə çıxış   etmişdir. Məqalədə bəzi müvafiq didaktik ədəbiyyat 
təhlil  edilmiş  və qruplaşdırılmışdır. Burada «Təlimin mahiyyəti» üzrə fikirlərin müxtəlif olduğu qeyd 
edilmiş  və bunlar üç qrupa ayrılmışdır. Birinci qrupa daxil olan pedaqoqlar təlimdə  şagirdlərin 
fəaliyyətini ön plana çəkir. Bu fikir hətta 1965-ci ildə çap olunmuş pedaqoqgika proqramında da öz əksini 
tapmışdır. Orada qeyd olunur: «Təlim  şagirdlərin bilik, bacarıq və  vərdişlərə yiyələnməsi, onlarda 
kommunist dünyabaxışının formalaşması, idrak fəaliyyətinin inkişaf prosesidir». L.S.Korotkova «Təlim 
üsulları  məsələsinə dair» adlı  məqalədə yazır: «Təlim  şagirdlərin müəyyən biliklər sisteminə 
yiyələnməsidir ki, bu zaman onlar tədqiqatın ən ümumi və bəsit üsulları … ilə silahlanırlar»
37
. 
              İ.Y.Lerner və M.N.Skatkin isə təlimdə ancaq müəllimin rolunu göstərirlər. Onlar birgə yazmış 
olduqları  məqalədə qeyd edirlər ki, «… təlim dünyanın dərk olunması  və  dəyişdirilməsi üzrə 
ümumiləşdirilmiş təcrübənin verilməsi prosesidir». 
              Göründüyü  kimi,  hər iki fikirdə müəyyən ümumoxşar cəhətlər mövcuddur. Lakin pedaqoqlar 
təlimdə bir tərəfə ya müəllimlərə və yaxud da şagirdlərə üstünlük verir, onların birinin fəaliyyətini nəzərə 
almır. Beləliklə, müəllim və  şagirdlərin birgə  fəaliyyəti olan təlim prosesi   iki hissəyə ayrılmışdır. 
Müəllim və şagirdlərin ayrılıqda fəaliyyətinə. 
              Üçüncü qrup pedaqoji ədəbiyyatda isə məsələyə başqa cür münasibət göstərilir, hər iki fəaliyyət, 
yəni müəllim    və şagirdlərin fəaliyyəti diqqət mərkəzində olmuşdur. Pedaqoji ensiklopediyada «təlimin 
mahiyyəti» məfhumu belə izah olunur: «Təlim insanın idrak fəaliyyəti tərzlərinin bilik, bacarıq və 
vərdişlərin verilməsi və mənimsənilməsi prosesidir». 
         P.N.Qruzdev isə «Pedaqogika» dərsliyində təlimə aşağıdakı kimi tərif verir: «Təlim biliklər, bacarıq 
və vərdişlər sisteminin  
müəllimlər tərəfindən verilməsi və şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsi prosesidir». 
              Bütün bunlardan məlum olur ki, üçüncü qrup ədəbiyyatda istər müəllimin, istərsə də şagirdlərin 
fəaliyyətləri nəzərə alınmışdır. Həmin yazının müəllifləri müəllim və  şagirdlərin təlimə aid 
xüsusiyyətlərini qısa da olsa qeyd etməyə çalışmışdılar. Fikrimizcə, üçüncü qrup yazı müəllifləri birinci 
və ikinci qrup müəlliflərə nisbətən düzgün yol seçmişdir. Çünki, onlar hər iki cəhətə müəllim və 
şagirdlərin fəaliyyətinə diqqət yetirmişdir. 
     N.M.Kazımov məntiqi təhlilə əsaslanaraq hansı qrupa daxil olmasından asılı olmayaraq bunların hər 
birinin nöqsanlı olduğunu söyləmiş  və onları belə qruplaşdırmışdır: «Əvvələn, həm pedaqoqlar təlimdə 
müəllimin yalnız bir funksiyasını – bilik və bacarıq vermək funksiyasını qeyd edirlər. İkincisi, şagirdin 
                                                 
36
 В.Окон. Просес обученийа. Учпедгиз, М., 1962, с.61. 
37
 
Л.С.Короткова. Тялим цсуллары мясялясиня даир. «Советскайа педагогика», 1966, №9.  
 

---