Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

 38
               İ.A.Kryaçko spesifik anlayışlara xüsusi əhəmiyyət verir və «Fiziçeskaya kultura» adlı elmi-
kütləvi kitabında bədən tərbiyəsi nə deməkdir sualına belə cavab verir: «Bədən tərbiyəsi – insanların 
sağlamlığında və tərbiyəsində güclü vasitədir»
58
 İdmana marağın  
daha dərin və daha möhkəm olması heç də başa düşmək çətin deyildir ki, bədən tərbiyəsi haqqında 
düzgün təsəvvürə yiyələnmək nəticəsində ola bilər. 
  Daha sonra o, qeyd edir ki, bəzən onu ayrı-ayrı fiziki hərəkətlərlə, futbol, üzgüçülük və i.a. idman 
növləri ilə eyniləşdirir və ya qarışdırırlar. Geniş yayılmış «Mən bədən tərbiyəsi ilə  məşğul oluram» 
ifadəsinin «Mən futbol, üzgüçülük, gimnastika və i.a. ilə  məşğul oluram» ifadəsi ilə  əvəz olunması 
düzgün olar və yerinə düşərdi. Çünki, aşağıda görəcəyimiz kimi bədən tərbiyəsi ancaq fiziki hərəkətlərlə 
tükənmir. Bədən tərbiyəsi ilə «fiziki tərbiyə» anlayışı arasında eynilik nişanı qoymaq olmaz. Birinci 
anlayış ikincidən daha genişdir.
 59
. 
   Fiziki tərbiyə – bu mütəşəkkil pedaqoji proses olub, sosialist vətəninin müdafiəsinə və əməyə hazırlıq 
məqsədi ilə adamların sağlamlığının möhkəmləndirilməsinə,fiziki inkişafına istiqamətləndirilmişdir. 
             Bədən tərbiyəsi – mürəkkəb ictimai hadisə olmaqla cəmiyyətin mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. 
«Fiziki inkişaf» bioloji proses olub, daxili və xarici  amillərin  
birinci növbədə ictimai mühitin təsiri altında insan orqanizminin artımı və təkmilləşdirilməsidir»
60
. 
  İ.A.Kryaçko bədən tərbiyəsi anlayışını, onun mahiyyətini daha da konkretləşdirmək məqsədi ilə yazır ki, 
sovet dövləti şəraitində bədən tərbiyəsi sosialist mədəniyyəti kimi bütövlükdə öz ölkəsinin maddi rifahı 
naminə  əmək məhsuldarlığının yüksədilməsi kimi xeyirxah məqsədlər güdür. Bədən tərbiyəsi geniş 
mənada insanlara, həm də onların hərtərəfli fiziki inkişafına və mənəvi qabiliyyətlərinə qayğıdır 
61
. 
              «Teoriya fiziçeskoqo vospitaniya» adlı bədən tərbiyəsi institutları  üçün  dərs  vəsaitində  fiziki 
tərbiyə anlayışı bir qədər də 
açıqlanmış  və orada göstərilir ki, fiziki tərbiyənin spesifikasını, yəni xüsusiyyətlərini digər tərbiyə 
vasitələrindən və ictimai həyat hadisələrindən fərqləndirən cəhətin mahiyyəti bundan ibarətdir:  fiziki 
tərbiyə  mütəşəkkil pedaqoji təsirlər sistemi kimi adamların fiziki inkişaf qabiliyyətlərini, onun 
orqanizminin morfoloji və 
funksional baxımdan təkmilləşdirilməsinin təsirlər sistemini təmin edir. Başqa sözlə desək, fiziki tərbiyə – 
insanın fiziki inkişafının vasitəsi, həmçinin yaşlı  nəslin təcrübəsini gənclərə öyrədən vasitədir. Fiziki 
tərbiyənin eyni zamanda bir-biri ilə əlaqəli iki tərəfi vardır: 
             Fiziki  tərbiyə dar mənada dedikdə–sağlamlığın möhkəm-ləndirilməsi, fiziki keyfiyyətlərin 
qazanılması və təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə fiziki inkişafa təsir etmək başa düşülür. Fiziki təhsil tərbiyə 
olunanların bilik, bacarıq və vərdişlərlə  
silahlanmasıdır». 
 
 
A.İ.Borisov qeyd edir ki, fiziki tərbiyə – ümumi tərbiyənin  
tərkib hissəsidir. O, tarixi xarakter, sinfi cəmiyyətdə isə sinfi xarakter daşıyır.  Fiziki tərbiyə  – ictimai 
hadisə kimi maddi həyat  şəraitinin inkişafı ilə  əlaqədar yaranır və inkişaf edir, cəmiyyətin tələbatına 
uyğun adamların fiziki və mənəvi inkişafını təmin edir, onları əməyə və müdafiə fəaliyyətinə hazırlayır
62
.  
              Heç  də  təsadüfi deyildir ki, bədən tərbiyəsinin tarixinə dair dərsliklərdə  də  bədən tərbiyəsi 
anlayışının mahiyyətinin  şərhi diqqət mərkəzində olmuş  və orada göstərilir ki, onun fənn kimi 
öyrədilməsi («Bədən tərbiyəsinin tarixi» fənni nəzərdə tutulur) cəmiyyətin mədəniyyətinin tərkib hissəsi 
kimi bədən tərbiyəsinin yaranması və qurulmasına xidmət edir
63
. 
                                                 
58
 И.А.Крйачко. Физическайа култура. М., «Физкултура и спорт», 1958, с.5. 
59
 Йеня орада, с.6. 
60
 1. И.А.Крйачко. Физическайа култура. М., «Физкултура и спорт», 1958, с.6. 
61
 Йеня орада сящ.8. 
62
 
А.И.Борисов. Физическое воспитание важное средство коммунистического 
   воспиатнийа. Ленинград, 1961, с.6-7. 
И
63
 Историйа физической културы. М., «Физкултура и спорт», 1964, с.3. 
64,В.В.Столбов вя И.Г.Чугунов. Историйа физической културы. М., «Радуга»,
 «Физкултура и спорт», 1970, с.3
 

---

 39
V.V.Stolbov və İ.Q.Çuqunov bədən tərbiyəsinin tarixinə həsr edilmiş dərsliyində bədən tərbiyəsi 
anlayışını belə izah edir : Bədən tərbiyəsi – bu ümumi mədəniyyətin bir hissəsi olub, xalqın fiziki 
təkmilləşməsinin xüsusi vasitələrinin yaranmasında, cəmiyyətin nailiyyətlərinin məcmuyi kimi ondan 
istifadə edir»
64
. 
   Q.N.Satirov  bədən tərbiyəsi dərslərində fiziki təhsil vəzifələrinin həyavta keçirilməsindən 
danışarkən qeyd edir ki, hər  şeydən  əvvəl «Fiziki təhsil» və «fiziki tərbiyə» anlayışları  və onların 
arasındakı fərqləri aydınlaşdırmalıdır. O, həmin məqsədlə yazır: 
- Fiziki tərbiyə məktəbdə pedaqoji proses kimi təlim və sanitariya – gigiyena normalarını gözləmək 
məqsədilə uşaq və yeniyetmələrə spesifik təsir göstərməyə, həyat tərzi fəaliyyətinə – fəal hərəki rejimə, 
həmçinin etik və estetik normalara cavab verə biləcək gündəlik icra olunan hərəkət və davranışlara 
istiqamətləndirilir. Fiziki tərbiyənin bir xüsusiyyəti də onun uşaqların iştirakı ilə (özünü tərbiyə) 
kollektiv, pedaqoqlar və valideynlər tərəfindən həyata keçirilir. 
            Fiziki təhsil – bu tədris pedaqoji proses kimi bir qayda olaraq mütəxəssis müəllimlər tərəfindən, 
əsasən məktəb dərs formasında həyata keçirilir»
65
. 
             Görkəmli macar tarixçisi L.Kun bədən tərbiyəsi və idmanın tarixini maraqlı  və  cəlbedici elm 
adlandırır. O yazır ki, tarix bədən tərbiyəsi və idmana bütün insan mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib  
hissəsi, adamlara tərbiyə və təhsil verən, onları əməyə və hərbi  fəaliyyətə hazırlayan vasitə kimi baxır
66
 
V.A.Kunanyev göstərir ki, bədən tərbiyəsi və idman kommunizm quruculuğunun müasir mərhələsinin 
müstəsna dərəcədə mühüm 
ictimai-mədəni hadisəsidir. Sovet pedaqogikasında belə bir fikir inkişaf etmişdir ki, bədən tərbiyəsi 
məktəbdə tədris fənninə sadəcə olaraq aid edilə bilməz – bu, bizim cəmiyyət üzvlərinin bədən tərbiyəsinin 
bütöv mürəkkəb sistemidir
67
. 
          Azərbaycan pedaqoqları da şagirdlərin təlim-tərbiyəsində mühüm rol oynayan fiziki tərbiyəyə  və 
bu sahədəki anlayışlara mühüm əhəmiyyət vermişlər. Onlar fiziki tərbiyəni pedaqoji prosesin bir hissəsi 
kimi qəbul etmiş  və müvafiq tədqiqatlar aparmış, faydalı fikirlər irəli sürmüşlər. Məlumdur ki, 
azərbaycan dilində müxtəlif illərdə pedaqoji vəsaitlər nəşr edilmiş  və fiziki tərbiyənin ümumi 
məsələlərinə toxunulmuşdur. Keçən  əsrin II yarısında alimlərimiz fiziki tərbiyə üzrə anlayışlara 
diqqətlərini daha da artırmış və onların izahını verməyə çalışmışlar. 
              M.Ə.Muradxanovun rəhbərliyi altında 1964-cü ildə nəşr  
olunmuş «Pedaqogika» kitabında fiziki tərbiyəni tərbiyənin tərkib hissəsi kimi şagirdlərin bədəncə 
sağlamlığını möhkəmləndirməyə, ahəngdar və normal inkişafına xidmət etməkdən ibarət olduğu qeyd 
edilir. 
        B.A.Əhmədov fiziki tərbiyə üzrə anlayışları    dəqiqləşdirmişdir. O, həmin məsələ ilə  əlaqədar 
müxtəlif vaxtlarda mətbuat vasitəsilə 3 dəfə çıxış etmiş və anlayışların məqsədəuyğun və ətraflı təhlilini 
vermişdir. 
     B.A.Əhmədovun fiziki tərbiyə anlayışlarına dair yazmış olduğu məqalə «Üç anlayış haqqında» 
adlanır. Açıq etiraf etməliyik ki, bu kiçik qəzet məqaləsi olmasına baxmayaraq, orada izahı  çətin və 
dolaşıq olan spesifik anlayışlara aydınlıq gətirilmişdir. 
              B.A.Əhmədov yazır ki, «Bədən tərbiyəsi», «Fiziki tərbiyə», «İdman» anlayışları arasındakı fərqi 
necə başa düşməliyik? Sualına cavab axtarmaq məqsədi ilə sorğu, məsləhətləşmə apardım. Nə  qədər 
qəribə də olsa, alınan cavabların heç biri digərinə uyğun gəlmədi. Alim cavabları təxminən aşağıdakı kimi 
qruplaşdırır: 
a) «Fiziki tərbiyə» anlayışı «Bədən tərbiyəsi» anlayışından  
onunla fərqlənir ki, birinci geniş, ikinci isə ona nisbətən dar  anlayışdır; 
b) bu anlayışlar arasında heç bir fərq yoxdur. Hər ikisi bir- 
biri ilə sinonimdir; 
            v) «Bədən tərbiyəsi» anlayışı «Fiziki tərbiyə» anlayışından genişdir; 
                                                 
 
 
65
 Г.Н.Сатиров. Основнайа задача предмета журн.»Физическайа култра в школе, Н.3,1978,с.13. 
66
 Л.Кун.
 Всеобшайа историйа физической културы и спорта. М., «Радуга», 1982, с.9.
 
67. В.А.Кунанйев  Мяняви зянэинлик, яхлаги сафлыг вя физики камиллик – шяхсиййятин щяртяряфли вя ащянэдар инкишафынын 
зярури тяркиб елементидир». «Советскайа педагоэика» журналы, №1, 1976-ъы ил 

---