Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

 28
vərdişlərlə silahlanmasıdır»
9
. Müəlliflər eyni zamanda təhsil almanın yollarını da göstərərək qeyd edirlər 
ki, bu isə iki şəkildə  həyata keçirilir: ya müəllimin rəhbərliyi altında (yəni təlim prosesində), ya da 
müəllimsiz müstəqil yolla. Deməli təhsil iki yerə bölünür:  
a) müəllimin rəhbərliyi ilə verilən təhsil (təlim);  
b) müstəqil yolla əldə edilən təhsil (özünütəhsil). 
              Həmin dərs vəsaitinin «Didaktikanın predmeti» fəslində isə «təhsil» anlayışı  mənasına görə 
işıqlandırılır və bu barədə deyilir: «Təhsil anlayışı iki mənada–geniş  və dar mənalarda işlədilir. Geniş 
mənada təhsil-insanların ümumiyyətlə bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsidir. Dar mənada təhsil isə 
təlim prosesinin nəticəsi kimi, bu prosesdə qazanılmış bilik, bacarıq və  vərdişlər sistemi kimi başa 
düşülür»
10
. Bundan əlavə bu dərs vəsaitində  təhsilin məzmunu da şərh edilir. Göstərilir ki, «Təhsilin 
məzmunu onun (təhsilin) qarşısında duran üç məqsədə çatmaqdan ötrü vasitə yerində çıxış edir»
11
. 
              R.Y.Talıbov,  Ə.A.Ağayev və b.tərəfindən nəşr etdirilmiş iri həcimli dərs vəsaitində pedaqoji 
anlayışlar, xüsusən «Təhsil» anlayışı  nəzərdən qaçmamış ona bu cür tərif verilmişdir: «Təhsil» 
bəşəriyyətin  əldə etdiyi biliklərə yiyələnmək prosesinin nəticəsi kimi özünü göstərir»
12
. Həmin kitabda 
təhsil sayəsində nələrə yiyələnmək imkanı olduğu göstərilir. Bu münasibətlə deyilir ki, təhsil sayəsində 
gənc nəsil elmi biliklərin sisteminə yiyələnir, onun dünyagörüşü,  şəxsiyyəti, mənəvi keyfiyyətləri, 
yaradıcılıq qabiliyyətləri formalaşır. Müəlliflər təhsilin məzmununun izahını da şərh etmişlər. 
Göstərmişlər ki, «Məktəblilərin təlim prosesində yiyələndiyi bilik, bacarıq və  vərdişlərin həcmi və 
xarakteri təhsilin məzmunu deməkdir
13
.  
              N.M.Kazımov «Pedaqoqikanın bəzi tədqiqat hüdudları» haqqında elmi məqaləsində «təhsil» 
anlayışına qısa olaraq aşağıdakı mövqedən yanaşır: «Pedaqoji proses anlayışı  təlim, tərbiyə  və  təhsil 
anlayışlarını özündə birləşdirir»
14
. Müəllif pedaqoji prosesin mahiyyətinə dair fikrini belə  şərh edir: 
«Pedaqoji proses dedikdə təlim də, tərbiyə də nəzərdə tutulur»
15
. 
              «Təhsil» anlayışına verilən tərifləri nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, əgər birinci ədəbiyyatda 
(1964) «təhsil uşaqların bilik, bacarıq və vərdişlər sisteminə yiyələnməsi» deməklə kifayətlənir, həm də 
bunların mənbələri, mənimsənilməsi yolları  və  nəticə etibarı ilə hansı keyfiyyətlərə yiyələnməsi  şərh 
olunur. 
              İkinci  ədəbiyyatda (1983) «Təhsil insanların bilik, bacarıq və  vərdişlərlə silahlanmasıdır» 
ifadəsindən sonra yalnız həyata keçirilməsi yolları göstərilir. 
              Üçüncü  ədəbiyyatda (1993) «Təhsil bəşəriyyətin  əldə etdiyi biliklərə yiyələnmək prosesinin 
nəticəsi, elmi biliklərə yiyələnmək sistemi kimi baxılır və nəticə etibarı ilə gənc nəsil üçün həyatda vacib 
olan keyfiyyətlər sadalanır. 
              Göründüyü  kimi,  birinci  və üçüncü ədəbiyyatda təhsilin tərifi ilə yanaşı, onun mənbələri, 
təhsilalmaının yolları, nəticəsi göstərilirsə, ikinci ədəbiyyatda isə ancaq «təhsil»ə  qısa tərif verilir, 
təhsilalma yolları qeyd olunur, həmçinin «təhsil» anlayışına mənasına görə mövqe bildirilir. O, bilik, 
bacarıq və vərdişlər sistemi kimi qəbul olunur. 
              Məqalədə isə pedaqoji proses anlayışının funksiyası şərh edilir. O, təlim, tərbiyə ilə eyniləşdirilir, 
eləcədə bunlar həmin prosesin komponenti kimi nəzərdə tutulur. 
              Təhsilin məzmununa gəldikdə isə birinci ədəbiyyatda o, bilik, bacarıq və  vərdişlərin 
məcmuundan ibarətdir deyilirsə, ikinci ədəbiyyatda, təhsildə məqsədə çatmaq üçün «vasitə» rolunda çıxış 
etməsi göstərilir, nəhayət üçüncü ədəbiyyatda isə bilik, bacarıq və vərdişlərin «həcmi və xarakteri» kimi 
                                                 
9
 Б.А.Ящмядов, А.Г.Рзайев. Педагогиканын мцщазиря конспектляри. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1983, 
с.10. 
10.
Йеня орда, с.67. 
11
 Б.А.Ящмядов, А.Г.Рзайев. Педагогиканын мцщазиря конспектляри. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1983, 
с.94. 
12
 Р.Й.Талыбов, Я.А.Аьайев вя б. Педагогика. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1993, с.12. 
13
 Йеня орда, с.117. 
14
 Н.М.Казымов. Педагогиканын бязи тядгигат щцдудлары щаггыда. «Азярбайъан мяктяби» журналы, 
1974, №2, с.56. 
15
 Йеня орда, с.56. 
 

---

 29
təqdim olunur. Bunlardan məlum olur ki, müəlliflər müvafiq surətdə «...sisteminin məcmuundan», 
«...vasitə yerində çıxış edir» və «...həcmi və xarakteri» təhsilin məzmunu hesab edirlər. Buradan belə bir 
nəticəyə  gəlmək mümkündür ki, fikirlər müxtəlif formada deyilmiş olsa da «Təhsil»in məzmununa 
verilən təriflər mahiyyəti açıqlayır. Fikrimizcə, bunların bir fərqi vardır ki, o da üçüncü pedaqoji mənbədə 
verilən tərifin digərlərinə nisbətən daha oxunaqlı və yadda asanlıqla qalmasındadır. 
              Azərbaycan müstəqillik  əldə etdikdən sonra isə pedaqoqlarımız təhsilə bir daha məqsədyönlü 
yanaşmış, yəni ona ümumbəşəri Milli mahiyyət və xarakter daşımasının zəruriliyini göstərmişlər. 
              N.M.Kazımov bu münasibətlə yazmışdır: «Nəhayət, təhsil məqsədyönlü, planlı  və mütəşəkkil 
səciyyə daşıyır…, təhsil xalq təsərrüfatının tərkib hissəsi kimi müvafiq tədris müəssisələrində müəyyən 
müddətdə məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil öyrənilən, tərbiyə və inkişaf imkanlarına malik olan, təlimin 
həm zəruri, şərti, həm də nəticəsi olan sistemləşdirilmiş biliklərin, bacarıq və vərdişlərin, habelə mənəvi 
keyfiyyətlərin məcmuəsidir…»
16
. 
              Ə.X.Paşayev və F.A.Rüstəmov da təhsil anlayışına belə  tərif verirlər: «Təhsil cəmiyyətin və 
dövlətin mənafeyi naminə şəxsiyyətin intellektual və emosional sferalarını inkişaf etdirmək, onu həyata 
hazırlamaq məqsədilə müasir standartlara uyğun olaraq tədris müəssisələrində  mənimsənilmiş biliklər, 
bacarıqlar, vərdişlər və münasibətlər sistemidir»
17
. 
              Həmin fikirlər demək olar ki, təhsil islahatlarının tələblərinə uyğun, aydın bir şəkildə ifa 
edildiyini nəzərə alaraq bu məsələyə münasibət bildirməyə ehtiyac qalmır. 
              Yeni  ictimai-siyasi  quruluşun yaranması ilə  əlaqədar təhsil qanununun meydana gəlməsini 
nəzərə alaraq indiki şəraitdə ümumtəhsil məktəbində təhsili ümumtəhsil kimi yeni keyfiyyətdə görməli; 
Təhsil milli zəmində  hərtərəfli elmi biliklər mənimsətməli, bacarıq və  vərdişləri aşılamalı, idrak və 
yaradıcı qabiliyyətləri inkişaf etdirməlidir. 
       Azərbaycan vətəndaşlarının gələcək peşəsindən, fəaliyyətindən və  iş  şəraitindən asılı olmayaraq 
onlarda dünyagörüşü formalaşdırılmalıdır. Təhsil haqqında qanunda deyildiyi kimi təhsilin başlıca 
vəzifəsi ... yüksək əxlaqi və mənəvi keyfiyyətlərinə, 
 
demoktratikliyinə görə dünyanın  ən qabaqcıl ölkələrinin vətəndaşları  səviyyəsində dura bilən sağlam 
yurddaşlar yetişdirmək və bununla yüksək sivilizasiyalı  cəmiyyət qurmağa, Azərbaycanı dünyanın  ən 
inkişaf etmiş demokratik dövlətlərindən birinə çevirməyə qadir olan insan tərbiyə etməkdir
18
. 
Təhsil haqqında yeni qanunda isə  təhsilin mahiyyətinə konkret və daha məzmunlu və daha 
müasir baxımdan yanaşılır. Və orada göstərilir:təhsil-sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və  vərdişlərin 
mənimsənilməsi prosesi onun nəticəsi»dir
19
. 
Yuxarıda deyilənlərə  əsalanaraq qənaətə  gəlmək olur ki, məktəbdə fiziki təhsil də öz 
istiqamətinə, xarakter və konkret məzmununa görə ümumtəhsilin tərkib hissəsidir. 
     Ümumtəhsilin məzmunu məktəb tədris planı ilə müəyyənləşdirilir, o, müəyyən biliklər sistemi olub 
ardıcıllıqla ümumtəhsil məktəbinin tədris prosesində həyata keçirilir (bura fiziki təhsil də daxil olmaqla). 
              Ümumtəhsil  şagirdəlri təbiət, cəmiyyət və  təfəkkürün inkişafı üzrə biliklərlə silahlandırır, 
onlarda bu sahə üzrə bacarıq və  vərdişlər formalaşdırır, bu zəmində  şəxsiyyət hərtərəfli inkişaf edir, 
ümumən həyata hazır olur. Başqa sözlə desək, ümumi təhsilin mahiyyəti insanı  mədəniyyətə 
qovuşdurmaq, onun hərtərəfli, mənəvi və fiziki inkişafı üçün dərin və möhkəm özül qoymaqdan ibarətdir.  
Görkəmli rus maarifçilərindən biri bu münasibətlə demişdir: «Hər kəs bütün elmlərin və bütün 
incəsənətlərin əsasını bilməlidir. Siz çəkməci və ya kimya professoru olsanız da, əgər qəlbinizin qapıları 
hər hansı bir incəsənət üçün bağlıdırsa, deməli siz bir gözü olmayan, qulaqları eşitməyən bir adam kimi 
şikəstsiniz, çünki təhsil məhz ondan ibarətdir ki, bəşəriyyətin tarixdə yaratdığı hər şey ... bunların hamısı 
hər bir adama müyəssər olsun». 
              Tərbiyə anlayışı. Bəs, tərbiyə anlayışı və tərbiyə haqqında nə demək olar? Qeyd etməliyik ki, tərbiyənin hər bir tarixi 
dövrdə 
məqsədi cəmiyyətin 
                                                 
16
 Н.Казымов. Мяктяб педагоэикасы. Бакы. «Чашыоьлу» няшриййаты, 2002, сящ.98. 
17
 Я.Пашайев вя Ф.Рцстямов. Педагоэика. Бакы, «Чашыоьлу» няшриййаты, 2002, сящ.18. 
18
 
Азярбайъан Республикасынын Тящсил Щаггында Гануну. Бакы «Юйрятмян» няшр, 1993, с.9 
19
 Тящсил щаггында Азярбайъан Республикасынын Гануну. Азярбайъан мцяллими» гязети 11 сентйабр, 2009-ъу ил. 

---