Dərs vəsaiti Əliyev Hamlet Heydərov Nizami
Yüklə 3,72 Kb. Pdf görüntüsü
|
118 Son orta əsrlər Avropada İntibah mədəniyyəti Avropada ilk manufakturalar hələ XIV əsrdə İtaliyada meydana gəlmiş- di. Yeni yaranan müəssisələrin sahibləri, yəni burjuaziya elm və texnika- nın inkişafına maraq göstərirdi. Şəhərlər böyüyür və gözəlləşirdi. Savadlı adamlara ehtiyac var idi. Şəhərlərdə zehni əməklə məşğul olan adamlar qrupu – zıyalılar meydana gəlirdi.Yeni mədəniyyətin nümayəndələrini din deyil, ilk növbədə insan maraqlandırırdı. Buna görə də onları humanistlər adlandırırdılar. Humanistlər isə qədim Yunanıstan və Roma mədəniyyətinə maraq göstərirdilər. Bu maraq unudulmuş mədəniyyəti yenidən dirçəldirdi. Ona görə də yeni mədəniyyətin yarandığı dövr İntibah (Renessans) dövrü adlanır. Rişelye hansı tədbirlər vasitəsilə mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirdi? Cavablandırın möhkəmləndirilməsində kral XIII Lüdovikin baş naziri və katolik kilsəsi- nin başçısı – kardinal Rişelyenin müstəsna xidməti olmuşdur. O, mərkəzi hakimiyyətə tabe olmayan əyanların ən tanınmışlarını belə məhv edirdi. Zadəganlar arasında təkbətək vuruşmanı, yəni dueli qadağan edən Rişelye deyirdi ki, bundan sonra zadəganlar ancaq kral uğrunda qan tökə bilərlər. 119 Avropa ölkələrində Renessans: • Avropada İntibah mədəniyyəti ilə Ərəb xilafətinin mədəniyyətini müqayisə edin. Oxşar və fərqli cəhətləri müəyyən edin. • Nə üçün son orta əsrlərdə Avropada elm və mədəniyyət yüksək inkişaf etdi? Cavablandırın • İngilis dəniz qulduru Frensis Dreyk Magellandan sonra ikinci Dünya səyahəti etmiş, kraliça Yelizaveta tərəfindən cəngavər rütbəsi almışdı. • Leonardo da Vinçi paraşüt və vertolyotun, sualtı qayıq və dalğıc geyiminin quruluşunu onların meydana gəlməsindən 300 il öncə işləyib hazırlamışdı. • 1566-cı ildə Niderlandda baş vermiş xalq üsyanı dünya tarixində ilk burjua inqilabı olmuşdu. Bu ərazidə yerləşən Narıncı knyazlığının qrafı Oranlı Vilhelm bir müddət inqilaba başçılıq etmişdir. İnqilab dövründə tarixdə ilk burjua respublikası – Hollandiya yaranmışdı. Öyrənin Axtarın “Varfolomey gecəsi”, Kardinal Rişelye, Humanistlər Avropa dünyası İtaliya Bir çox abidələr, rəsmlər və sənət əsərləri yaradıldı. Xüsusilə Leonardo da Vinçinin“Mona Liza” portreti, Romada Müqəddəs Pyotr kilsəsi və s. bu dövrün yadigarlarıdır. Almaniya Reformasiya hərəkatı Renessansın inkişafına təkan verdi. Albrext Dürerin qravürləri İntibah dövrünün parlaq nümunələridir. İngiltərə Ədalətli quruluş arzulayan Tomas Mor və “Hamlet”,”Otello”, “Romeo və Cülyetta” faciələrini yazan Uilyam Şekspir məşhur nümayəndələridir. Fransa Ən məşhur nümayəndəsi “Qarqantua və Pantaqruel” romanını yazmış satirik yazıçı Fransua Rabledir. Polşa Alimi Nikolay Kopernik səma cisimlərini müşahidə edərək Yerin Günəş və öz oxu ətrafında fırlanmasını demişdir. 120 Son orta əsrlər XVI əsrin əvvəllərində, III Vasilinin hakimiyyəti illərində rus knyazlıqlarının Moskva ətrafında bir- ləşdirilməsi başa çatdı. Böyük Moskva knyazı IV İvan Qroznı 1547-ci ildə rus hökmdarları içərisində ilk dəfə olaraq çar titulunu qəbul etdi və dövləti gücləndirmək üçün bir sıra tədbirlər gördü. O, 1549- cu ildə dövlət məsələlərini həll etmək üçün Zemst- vo yığıncağı çağırdı, yığıncaqda dövlətin xarici və daxi li siyasəti ilə bağlı məsələlər müzakirə olundu. IV İvanın hakimiyyətə gəldiyi dövrdə ölkə tor- paq larının böyük əksəriyyəti boyarların votçinaları sa yılırdı. Bu torpaqların vergi toxununlmazlığı hü- qu qu var idi. İri votçina sahibi olan boyarlar, əs- lin də, mərkəzi hakimiyyətlə hesablaşmırdılar. 1565-ci Moskva çarlığı yoxsa, Reç Pospolita? “Bizim başımıza nə bəlalar gəlibsə, hər biri cəngavərlərə görə olub.” IV İvan (Rusiya çarı) 1. Şəkildə gördüyünüz əsgərləri şərh edin. 2. Necə fikirləşirsizniz, nə üçün rus çarı bütün bəlaların səbəbini cəngavərlərdə görə bilərdi? 3. Açar sözlərdən hansıları sizə tanışdır? Düşünün Rusiya çar IV İvanın dövründə Çar Opriçnina Uniya Romanovlar Votçina Açar sözlər 24 1. Qızıl Ordu dövlətinin tərkibinə hansı ərazilər daxil idi? 2. İspaniya krallığı nə zaman və necə yaranmışdır? Yada salaq Çar IV İvan 121 Moskva çarlığı yoxsa, Reç Pospolita? “Biz ümid edirdik ki, Siz öz dövlətinizin hakimisiniz, biz düşünürdük ki, hər iki dövlət bu yaxınlaşmadan gəlir götürəcək, bütün bunlar üçün biz danışıqlara başladıq. Lakin görürük ki, Sizin dövlətdə hər kəs hakimiyyətə malikdir. Tacirlər belə hüquq hakimidir, onlar özləri üçün gəlir mənbəyi axtarır. Siz isə öz krallığınızda sadəcə adi bir qadınsınız.” IV İvanın İngiltərə kraliçası I Yelizavetaya göndərdiyi məktub Müzakirə edin Rusiyada çar hakimiyyətinin mütləq gücə malik olduğunu necə görmək olar? ildə IV İvan dövlət torpaq fondunu artırmaq üçün ölkədə opriçninanın yaradılması haqqında göstəriş verdi. Opriçninaya daxil olan torpaqlar müsadirə edilirdi. Opriçnina nəticəsində mərkə-zi hakimiyyətə tabe olma- yan iri votçina sahibkarlığı ləğv edildi. Qətl və qarətlərlə müşahidə olu- nan opriçnina xüsusi amansızlıqla həyata keçirilir, kəndlilər və sənətkarlar müflisləşir, ölkə təsərrüfatına böyük ziyan dəyirdi. Bu da feodalların yuxarı təbəqəsində və xalqda narazılıq yaradırdı. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan IV İvan 1572-ci ildə opriçninanı ləğv etməyə məcbur oldu. • Votçina – irsən keçən mülk, malikanə. • Opriçnina – opriç sözündəndir. Qədim rus dilində başqa, savayı, özgə sözlərinin sinonimidir. Yardım olaraq ölən döyüşçünün arvadına və uşağına verilən torpaq. XVI əsrin 50-ci illərində keçirilmiş islahatlar Rusiyanı xeyli möh- kəmləndirdi, yeni işğalçılıq planlarını həyata keçirməyə imkan yaratdı. IV İvan ilk diqqətini Volqaboyuna yönəltdi. O Volqaboyunda yerləşən Qazan və Həştərxan xanlıqlarını ələ keçirdi. Bununla, Volqa-Xəzər ticarət yolu Rusiyanın əlinə keçdi. Rusiya üçün Şərq ölkələri, o cümlədən, Azərbay- canla sıx ticarət əlaqələrinin yaradılmasına şərait yarandı. Şərqdəki işğal- ları genişləndirən Rusiya tezliklə Sibir xanlığının da varlığına son qoydu. • Dövləti gücləndirmək üçün IV İvan hansı tədbirləri gördü? • Sizcə Zemstvo yığıncağının dövlətə hansı xeyri dəyə bilərdi? • Opriçninanı həyata keçirməklə IV İvan məqsədinə nail oldumu? Cavablandırın Rusiyanın Şərqdəki işğalları Avropa dünyası Lüğət 122 Son orta əsrlər • Nə üçün Rusiya Volqa-Xəzər ticarət yolunun ələ keçirilməsinə əhəmiyyət verirdi? • Kazan, Həştərxan və Sibir xanlıqlarının süquta uğramalarının qarşısını necə almaq olardı? Cavablandırın Livoniya müharibəsi (1558-1583) Şərqdə aparılan iş ğalçılıq yürüşləri ilə yanaşı, Rusiya, Bal tikyanı ərazilərdə möv cud olan Livo- ni ya ordeninin tor- paq larını da ələ ke- çir məyi düşünürdü. Bu bölgələrin ələ ke- çirilməsi nəticə sin də Avropa ölkələri ilə əlaqə saxlamaq üçün əlverişli limanlara sa hib olmaq olardı. 1558-ci ildə IV İvan Livoniya ordeni ilə müharibəyə başladı. Müharibənin gedişində Rusiyanın təzyiqlərinə tab gətirməyən Livoniya ordeni dağıldı. Litva, Polşa və İsveç Livoniya ordeninin ərazilərini ələ keçirmək üçün Rusi- ya ilə müharibəyə başladılar. Müharibənin ilk illərində üstünlük Rusiyanın tərəfində idi. Lakin müharibənin gedişində Litva ilə Polşanın vahid dövlətdə birləşməsi, Krım xanlığının cənubdan aramsız hücumları, eləcə də opriçnina nəticəsində ölkə zəiflədi. Rusiya məğlub oldu, Reç Pospolita və İsveçlə sülh müqaviləsi bağladı. Baltik dənizinin Rusiyaya məxsus sahilboyu əraziləri İsveçə keçdi. IV İvanın ölümündən sonra ölkədə hakimiyyət uğrunda mübarizə qızışdı. Bundan istifadə edən Reç Pospolita, İsveç və Krım xanlığı ölkəyə hücumlara başladılar. Belə şəraitdə 1613-cü ildə Zemstvo yığıncağı Mixail Romanovu çar seçdi. Bununla da Rusiyada Romanovlar sülaləsi (1613-1917) hakimiyyətə gəldi. IV İvan Livoniya müharibəsində Qərbi Sibir Rusiyanın tərkibinə qatıldı. Çarın fərmanı ilə ələ keçirilmiş ərazilərə rus kəndliləri köçürülməyə, Volqaboyu və Sibir ruslaşdırılmağa başlandı. 123 Reç Pospolita dövləti Livoniya müharibəsi Litvanın vəziyyətini ağırlaşdırdı. Ölkənin yuxarı dairələri Polşa ilə birləşmək qərarına gəldilər. 1569-cu ildə Lüblin şəhərin- də Polşa ilə Litva arasında uniya bağlandı (əvvəlki uniya dağılmışdır – müəllifdən). Bu uniyaya görə Litva və Polşa vahid Reç Pospolita dövlətində birləşdilər. Reç Pospolitanı seymdə seçilmiş kral idarə edirdi. Bu dövlətin ərazisinə Polşa, Litva torpaqları ilə yanaşı, Ukrayna və Belorusiya ərazilərinin bir hissəsi də daxil idi. Rusiyada hakimiyyət uğrunda gedən mübarizədən istifadə edən Reç Pospolita Yalançı Dimitri adlı şahzadələrin əli ilə Rusi- yada hakimiyyəti ələ almaq istədi. Bu plan baş tutmadıqda Rusiyaya açıq müdaxilə təşkil edildi, Moskva ələ keçirildi. Lakin xalqın inadlı müqavimə- ti onları rus torpaqlarından geri çəkilməyə məcbur etdi. • Livoniya müharibəsində Rusiyanın məğlubiyyətinin səbəbləri hansılardır? • Livoniya müharibəsində Rusiyanın məğlubiyyətə uğramasında opriçninanın nə kimi rolu oldu ? Cavablandırın Avropa dünyası 124 Son orta əsrlər • IV İvanın Qazan xanlığının alınmasına böyük əhəmiyyət verdiyini sübut edən fakt hansıdır? • Nə üçün XVI əsrdə Rusiyada elm və mədəniyyət tərəqqi etmişdir? Cavablandırın • Rusiyaya ilk səyahət etmiş ingilis səyyahı Riçard Çensler olmuşdur. O, IV İvanla görüşərək çardan ticarət imtiyazları almış və Londonda Moskva şirkətinin yaranmasına dəstək olmuşdur. • Çar IV İvan ingilis səfiri vasitəsilə kraliça I Yelizavetaya evlənmək təklifi etmiş, lakin müsbət cavab almamışdır. Livoniya müharibəsi zamanı kraliçanın çara dəstək verməkdən imtina etməsinə cavab olaraq ingilis tacirlərinə verilən bütün imtiyazları ləğv etmişdir. Öyrənin Axtarın Reç Pospolita, Opriçnina, IV İvan, Livoniya müharibəsi Elm və mədəniyyət Yetkin orta əsrlərdə olduğu kimi son orta əsrlərdə də Rusiyada əsas memarlıq abidələri kilsə binaları idi. XVI əsr rus memarlığının zirvəsi Moskvadakı Qızıl Meydanda Vasili Blajennı məbədi adı ilə məşhur olan Pokrov kilsəsidir. Məbəd, Qazan xanlığının alınması şərəfinə IV İvanın əmri ilə tikilmişdi. IV İvanın əmri ilə Moskvada xüsusi ikonaçılıq məktəbi (ikona – taxta lövhə üzərində boyaq rəsmi) açılmışdı. XVI əsrin ortalarında Moskvada dövlət mətbəəsinin açılması ölkədə kitab yayımına şərait yaratdı. • Reç Pospolita dövlətinin yaranmasını tarixdə hansı dövlətlə müqayisə edə bilərsiniz? • Reç Pospolitanın Rusiyaya etdiyi müdaxilənin nəticəsi nə oldu? Cavablandırın Ölkədə tez-tez baş verən hakimiyyət böhranı, feodalların mübarizəsi, qonşu dövlətlərlə müharibələr, Reç Pospolitanın zəifləyib tamamilə tarix səhnəsindən yox olmasına şərait yaratdı. 125 1. Son orta əsrlər dövründə baş vermiş hadisələri müəyyən edin. 2. Zaman xəttinə istinad edərək aşağıdakıları müəyyən edin. • Sultan Süleyman Qanuninin dövründə Osmanlı dövləti ilə eyni zamanda mövcud olmuş dövlətləri • Son orta əsrlərdə Şərqdə mövcud olmuş dövlətləri • Bizans imperiyası süquta uğrayan zaman mövcud olan dövlətləri • Teymurilər dövləti ilə eyni zamanda mövcud olmuş dövlətləri 1200 1250 1300 1350 1400 1450 1500 1550 1600 Şərqi Roma imperiyası (Bizans) Bolqarıstan dövləti Hülakülər dövləti Qızıl Ordu dövləti Ağqoyunlu Teymurilər dövləti Abbasilər xilafəti Səfəvilər dövləti Osmanlı dövləti Qaraqoyunlu dövləti 3. Açar sözlərdən istifadə etməklə A4 vərəqi həcmində hekayə hazırlayın. Səlahəddin Əyyubi, Səlibçilər, Qüds, Aralıq dənizi, Roma Papası, Mü- qəddəs torpaq Özünü yoxla Avropa dünyası Özünüzü yoxlayın Bəli Xeyr Hadisələr Fransada Jaklar üsyanının baş verməsi Rusiyanın Livoniya müharibəsində məğlub olması Böyük Moğol imperatorluğunun yaranması İtaliyada ilk şəhər-respublikaların yaranması Osmanlı tarixində “Fitret dövrü”nün baş verməsi Niderland burjua inqilabının baş verməsi Avropada reformasiya hərəkatının başlaması 126 Son orta əsrlər 5. Cədvəli tamamlayın. 4. Aşağıdakı hökmdarlardan hansıları yeni dövlətlərin əsasını qoymuşdular? 6. Uyğunluğu müəyyən edin. 7. Məlumatların aid olduğu dövlətləri müəyyən edin. 1. Votçina 2. Kapitalist 3. Uniya 4. Tiran a) Hakimiyyəti zor gücünə ələ keçirmiş şəxs b) Dövlətin bir monarxın hakimiyyəti altında birləşməsi c) İrsən keçən mülk d) Müəssisə sahibi Bu dövlət 1535-ci ildə Osmanlı dövlətindən “Kapitulyasiya” hüququ almışdı Reformasiya gedişində bu ölkədə güclü kəndli üsyanı baş verdi XVI əsrin ikinci yarısında bu dövlət İspaniyanın dənizlərdə əsas rəqibi idi ? ? ? • Romanovlar ? • Həştərxanın işğalı ? • Amerikanın kəşfi • Rekonkista ? • “Varfolomey gecəsi” • “Duelin ləğv edilməsi” I Yelizaveta Uluqbəy Leonardo da Vinci Sultan Suleyman Babur şah Martin Lüter 127 Ə D Ə B İ Y Y A T S İ Y A H I S I Azərbaycan dilində kitablar 1. “Orta əsrlər tarixi” 7-ci sinif, B., 2008 2. “Orta əsrlər tarixi” 8-ci sinif, B., 2010 3. T.Əliyev, A.Allahverdiyev. Orta sərlər tarixi .7-ci sinif. B., 2003 4. İzzəddin ibn əl-Əsir “Əl-Kamil Fi-T-Tarix” B., 1996 5. Mövlud Uluğtəkin Yılmaz. “Türk xalqlarının ortaq ata-babaları” B.,1997 6. Mahmudov Y .M. “Səyyahlar, kəşflər, Azərbaycan”. B., 1985 7. M.C.Əliyev, F.A.Həsənli. Coğrafi kəşflərin tarixi və səyyahlar” B., 2009 8. Qurbanov R. Qafqaz tarixi. B., 2001 9. Dərgah Qüdrətov. Türk xalqlarının tarixi. B., 2004 10. Nehru J.Ümumdünya tarixinə nəzər. B., 2006 11. Rəfiq Özdək. Türkün Qızıl kitabı. B., 1993 12. Rauf Məlikov, Nizami İbrahimov “Məktəblinin tarix lüğəti” B., 2004 13. Tofiq Mustafazadə.Ümumi tarix. I kitab. Bakı 2009. Xarici ədəbiyyat 14. Y.Okur, İ.Genc, T.Özcan. Tarih – 9. S., 2013 15. О. Уезерфорд. Чингиз хан и рождение нового мира. М.,2005 16. Р. Храпачевский. Военная держава Чингиз хана. М., 2005 17. Всемирная история в 4-х томах. “Средние века”. Под ред. О.Егера, М.2000 18. Путешествие в восточнве страны Плано Карпини и Рубрука. М., 1957 19. “Америка и Старый свет в доколумбову эпоху” Изд.Наука 1968 20. ”Tarih” Ankara, 2006 21. О. Крижановский, Е. Хирная. История Средних веков – 7. К., 2007 22. История Средних веков. Т., 2012 23. История Средних веков. М.. 1973 24. Васильев Л.С., История Востока, М., 1994. 25. Всемирная история: Учебник для вузов. М.,2000. 26. История стран Азии и Африки в средние века, К.,1998. 27. Р. Рахманалиев, Империя тюрков. Великая цивилизация, М., 2009. 28. Синха Н.К., Банерджи А.Ч., История Индии, М.,1954. Veb saytlar 29. www. tarix.info 30. www. wikipedia.org 31. www. kayzen.az 32. www.istorik.ru 128 Erkən orta əsrlər Əliyev Hamlet Qasım oğlu Heydərov Nizami Heydər oğlu Hüseynov Elnur İsmayıl oğlu Quliyeva Şəhla Muğan qızı Zeynalov Səxavət Ağabala oğlu ÜMUMİ TARİX Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün dərs vəsaiti Nəşriyyatın direktoru İ.Ə.Nuriyeva Mətbəənin direktoru Z.H.Vəlibəyli Redaktor F.M.Ələsgərli Kompüter dizaynı Z.F.Zərbaliyeva F.Ə.Cəbrailov Korrektor F.M.Ələsgərli Çapa imzalanıb: Formatı 70x100 1 / 16 . F.ç.v. 8. Ş.ç.v. 10.32 Məktəb qarnituru. Ofset kağızı. Sayı nüsxə. “Çaşıoğlu” nəşriyyatı. “Çaşıoğlu” mətbəəsi. Bakı şəhəri, M.Müşfiq küçəsi 2E. Tel.: 447-49-71. Yüklə 3,72 Kb. Dostları ilə paylaş:
|