Dərs vəSAİTİ Bakı

 
 
67 
 
şəraitində  müəssisələr  maya  dəyərinin  aşağı  salınması 
sahəsində  əlavə  imkanların  aşkara  çıxarılmasında  maraqlı 
deyildilər.  Bu  səbəbdən  də  bir  çox  təsərrüfat  subyektləri 
məsrəflərin  uçotu  və  məhsulun  kalkulyasiyasının    normativ 
metodunun  və  yaxud  onun  mühüm  elementlərinin  tətbiqi 
zəruriliyini görmürdülər. 
Hansı müəssisələrdə ki, uçotun normativ metodunu tətbiq 
edirdilər, orada mövcud normalardan kənarlaşmalar haqqındakı 
informasiyadan yalnız  müqəssir şəxslərin axtarılması və cəza-
landırılması üçün istifadə edirdilər ki, bu da əks nəticələrə gəti-
rib çıxarırdı: vəzifəli şəxslər istehsal və texnoloji proseslərdəki 
çatışmazlıqları gizlətməyə çalışırdılar. 
Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində,  məhsul  həcminin  gözləni-
lən  artımı,  bazarların  əmtəələrlə  doldurulması,  istehsal  edilən 
əmtəənin  rəqabət  qabiliyyətinin  güclənməsi,  bu  səbəbdən  də 
maya  dəyərinin  aşağısalınma  yollarının  axtarılması  normativ 
metodunun  tətbiqinə  marağın  artırılması  ilə  nəticələndi.  Məs-
rəflərin  uçotu  və  məhsulun  maya  dəyərinin  kalkulyasiyasının 
tətbiqi aşağıdakı prinsiplərə riayət edilməyi tələb edir: 
1. Müəssisədə  qüvvədə olan normalara  əsasən   qabaqca-
dan hər bir məmulat üzrə normativ maya dəyəri kalkulyasiyası-
nın tərtibi; 
2. Normativ maya dəyərini təshih etmək üçün ay ərzində 
qüvvədə olan normaların dəyişilmələrinin uçotunun aparılması; 
3. Ay ərzində norma və normadan kənarlaşmalar üzrə bö-
lünməklə faktiki məsrəflərin uçotunun aparılması; 
4. Normalardan kənarlaşmaların əmələgəlmə  yerləri üzrə 
müəyyən edilməsi və meydanaçıxma şəraitinin və səbəblərinin 
təhlili; 
5.  Normativ  maya  dəyəri,  normadan  kənarlaşmalar  və 
normaların dəyişilmələri nəzərə alınmaqla ay ərzində buraxılan 
məhsulun faktiki maya dəyərinin təyin edilməsi. 
Sadalanan prinsipləri daha aydın başa düşmək üçün məs-
rəflərin uçotunun  normativ  metodu və  məhsulun  maya dəyəri-
nin  kalkulyasiyasının  blok-sxemini  nəzərdən  keçirmək  lazım-
dır. 

---

 
 
68 
 
Məsrəflərin uçotunun normativ metodu və məhsulun maya 
dəyərinin kalkulyasiyasının sxemi  
Sxem 9. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Smetadan 
kənarlaşmalar aşkara 
çıxarılmaqla faktiki 
qeyri-müstəqim 
xərclərin toplanması 
(yığılması) 
Normadan kənarlaşmalar 
və normalar üzrə 
bölünməklə faktiki 
məsrəflərin toplanması 
Kalkulyasiya obyektlərinin 
və məhsul vahidinin maya 
dəyərinin hesablanması 
üsullarının təsnifatı və 
qarşılıqlı əlaqəsi 
 
10 
9 
Səbəblər 
göstərilməklə 
normadan 
kənarlaşmalar 
haqqında 
operativ(cari) 
icmalın tərtibi 
8 
Məmulatlar və 
kalkulyasiya 
maddələri üzrə 
normativ 
kalkulyasiya 
Ayın əvvəli-
nə bitməmiş 
istehsal 
qalığının 
normativ 
maya dəyəri 
Qeyri-müstə-
qim xərclərin 
məsrəf 
smetası və 
bölüşdürülmə 
dərəcələri 
(stavkası) 
Müstəqim  
maddələr üzrə 
cari məs-
rəflərin norma 
və  
normativləri 
1 
4 
3 
2 
Normaların 
dəyişilməsin
in uçotu 
5 
Normadan kənarlaşmaları 
ayırmaqla cari müstəqim 
xərclərin uçotu 
7 
Cari qeyri-müstəqim 
xərclərin uçotu 
6 
Çıxdaşdan 
itkiləri təyin 
etmək 
11 
Normadan kənarlaşmalar 
və normalar üzrə müstə-
qim məsrəflərin icmal
 
cədvəlini tərtib etmək
 
12 
Qeyri-müstəqim 
xərclərin, məsrəflərin 
uçot obyektləri 
arasında 
bölüşdürülməsi 
13
 
Məhsul çıxdaşına dair 
məsrəflərin silinməsi 
14 
İcmal cədvəldə normadan 
kənarlaşmalar və normalar üzrə 
bütün məsrəfləri təyin etmək 
15 
Normaların dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq bitməmiş istehsalın ayın 
əvvəlinə olan qalığını yenidən hesablamaq 
16 
Ayın əvvəlinə bitməmiş istehsal qalığını nəzərə almaqla aylıq məsrəf 
məbləğinin təyin edilməsi 
17 
Kalkulyasiya maddələri üzrə 
məhsul buraxılışının 
normativ maya dəyərinin 
təyin edilməsi 
18 
Ayın axırına bitməmiş 
istehsal qalığının 
normativ maya 
dəyərinin təyin 
edilməsi 
19 
Normadan kənarlaşma 
ilə normanın dəyişilməsi 
arasında faiz nisbətinin 
təyin edilməsi 
20 
Buraxılan məhsulun kalkulyasiya maddələri üzrə faktiki maya dəyərinin 
hesablanması 
21 

---

 
 
69 
 
Bütün  bu  prinsiplərin  tam  həcmdə  və  ideal  qaydada 
həyata 
keçirilməsi 
məsrəflərin 
uçot 
obyektlərinin 
birləşdirilməsinə,  analitik  uçotun  ayrı-ayrı  məmulatlar  üzrə 
deyil  eynicinsli  məmulat  qrupları  üzrə  aparılmasına  imkan 
verir.  Məmulatın  uçot  qruplarının  məcmusu  müəssisənin  özü 
tərəfindən  müəyyən  edilir.  Qruplara  ayırmanın  ən  mühüm 
şərtləri 
qrupa 
daxil 
olan 
məmulatların 
hazırlanma 
konstruksiyası  və  texnologiyası  üzrə  eynicinsliliyi  hesab 
olunur. 
Faktiki  maya  dəyəri  kalkulyasiyasının  tərtibi  zamanı 
yuxarıda qeyd edilən ardıcıllığa riayət edilməsi qiymətin əmələ 
gəlməsi  və  nəzarət  üçün  istifadə  olunan    məsrəflər  haqqında 
səhih  (dürüst)  nəticələrə  nail  olunmasına  səbəb  olur.  Lakin  bu 
variant çox əməktutumlu proses hesab olunur. 
Bu  metod  aşağıdakı  şərtlər  daxilində  az  əməktutumlu 
variant hesab oluna bilər: 
1. Normativ toplumuna yalnız müstəqim məsrəfləri daxil 
etsələr  və  normativ  kalkulyasiyanı  müstəqim  məsrəflər  üzrə 
tərtib etsələr; 
2.  Normalar  dəyişilərkən  bitməmiş    istehsal  qalığı 
yenidən  (təkrar)  hesablanır.  Normaların  bütün  dəyişmələri  və 
onlardan kənarlaşmalar əmtəəlik məhsul buraxılışına aid edilir; 
3.  Hesabat  dövrü  ərzində  normalarda  cüzi  dəyişikliklər 
baş  verərsə,  həmin  dəyişmələr  üçün  ayrıca  uçot  aparılmır, 
bunlar normadan kənarlaşmalarda birlikdə nəzərdən keçirilir. 
 
6.2. Normativ maya dəyərinin kalkulyasiyası 
 
Məsrəflərin  uçotu  və  məhsulun  maya  dəyərinin 
kalkulyasiyasının  normativ  metodunun  prinsiplərini  nəzərdən 
keçirərkən  məlum  olur  ki,  “normativ  maya  dəyərinin 
kalkulyasiyası”  ən  mühüm  metod  hesab  olunur.  Normativ 
maya  dəyəri  maya  dəyərinin  qabaqcadan  tərtib  edilən 

---