BİOLOJİ MÜXTƏLİFLİK: Xəzərin əsrarəngiz balıqları
/
BIODIVERSITY: A m a z in g C a s p ia n F is h e s
Əziz oxucular! Bununla da siz
Xəzər dənizinin balıqlarına həsr
olunmuş kitabla tanış oldunuz. Bu kitab
vasitəsilə biz sizə balıqlar haqqında
ümumi məlumat verməyə, sizi Xəzərin
əsrarəngiz balıqlarının biologiyası və
həyat tərzi ilə ətraflı tanış etməyə
çalışdıq.
Balıqlar planetimizin heyvanlar
aləminin maraqlı bir qrupunu təşkil
edir. Balıqların yaşadığı su mühiti,
dərinlik müxtəlif olduğu üçün onların
bioloji, fizioloji, təsərrüfat xüsusiy
yətləri və davranışları da çox müx
təlifdir. Onların bu xüsusiyyətlərinin
bir sıra cəhətləri elm üçün hələ də
qaranlıq qalmaqdadır.
Məsələn, bu gün alimləri belə bir
məsələ maraqlandırır:
qızılbalıqların çox böyük sürətlə
üzən bəzi növlərinin bədən səthinin
temperaturunun sabit qalmasına hansı
mexanizm və proseslər imkan verir.
Mə'lum olduğu kimi dənizdə böyük
sürətlə üzən gəmilərin gövdəsi qızır və
deformasiyaya uğrayır.
Bəzi balıqlar (məsələn, elektrik
naxası və s.) yüksək gərginlikli cərəyan
hazırlamaq qabiliyyətinə malikdir. Bu
cərəyanın gücü ilə balıqlar təkcə öz
ovunu deyil, eyni zamanda suda olan
adamları da zədələyə bilir. Bu necə baş
verir? Bu və bir sıra başqa suallar hələ
də cavabsız qalır.
SON SÖZ
CONCLUSION
Dear friends! You have just turned
over the last page of our book
dedicated to the world of fishes in the
Caspian Sea. In this book, we tried to
give you a general picture of fishes and
told you about an amazing world of
fishes in the Caspian Sea so that you
could familiarize yourself closer with
their way of living and biology.
Fishes are indeed remarkable crea
tures of our planet. They live in a
watery environment at different
depths and in different habitats; and
many aspects of their behaviour and
biology still remain to be explored.
For example: what processes and
mechanisms are responsible for
keeping salmon’s body surface tempe
rature constant when swimming at
high speeds; when the hulls of sailing
vessels become deformed at such
speeds.
How are certain fish such as the
electric catfish able to generate high
voltage electricity which can kill much
larger prey, including even people.
How does this happen? There are
some of the questions which still
remain unanswered.
Let us take other mysteries of fish as an
example. Salmons are capable of
sensing extremely faint odours, which
is beyond the capabilities of other
156
BİOLOJİ MÜXTƏLİFLİK: Xəzərin əsrarəngiz balıqları
/
BIODIVERSITY: A m a z in g C a s p ia n F ish e s
Qızılbalıqların daha bir sirrli xüsu
siyyəti onlann başqa heyvanlara xas
olmayan son dərəcə yüksək iybilmə
qabiliyyətinə malik olma-larıdır. Onlar
ən müasir və güclü cihazların belə hiss
edə bilmədiyi qoxuları hiss edirlər.
Qızılbalıqlarda bu qabiliyyət həmin
cihazlardan milyon dəfə güclüdür.
Əgər alimlər qızılbalıqların yüksək
hissetmə qabiliyyətinin sirrini aça
bilsəydilər, onda yüksək iybilmə həs
saslığına malik cihazlar hazırlamaq
mümkün olardı.
Balıqlar müxtəlif səslər çıxarmaq
qabiliyyətinə malikdir. Bu səslər hər
bir balıq növünə xas olan spesifik
səslərdir ki, onların tezliyi insanın
eşitmə diapazonundan kənarda olduğu
üçün insan bu səsləri eşidə bilmir. Bu
səslər vasitəsilə balıqlar təhlükə
olduqda, qida tapdıqda və sair
məqamlarda bir-birlərini xəbərdar edə
bilirlər.
Balıqların davranışında insanlar
üçün ibrətamiz olan xüsusiyyətlər
vardır. Onlarda heyrət ediləcək şəkildə
güclü nəsi qayğısına qalmaq instinkti
var. Bir sıra balıqlar təbii kürütökmə
yerlərinə çatmaq üçün olduqca
əziyyətli, uzun məsafələr (10 min km-ə
qədər) qət etməli olurlar. Bu zaman
onlar qidalanmır. Kürüləmə yerinə
çatdıqda o qədər zəifləyirlər ki, hətta
kürü tökdükdən sonra bir sıra növlər
məhv olur. Buna baxmayaraq onlar öz
nəsllərini davam etdirmək üçün
yenidən kürütökmə yerlərinə gedirlər.
BP şirkətinin Azərbaycanda plan
laşdırdığı bioloji müxtəliflik seriya-
animals. Their sense of smell is a
million times greater than the resolu
tion of the most sensitive state-of-the-
art instruments. If scientists are suc
cessful in learning how this is possible,
it could open the way to the super
sensitive instruments.
It is known, fishes can produce certain
sound signals. Every species generates
its own signals but their frequency is
beyond the range of the human ear,
which is why we cannot hear them.
Such signals give the necessary
warning when danger is imminent,
help in locating food, and so on. Man
can learn a lot of valuable lessons from
the behaviour of fishes. Many species
go to such lengths to protect their
progeny that we can only envy. They
may cover extremely long distances
(up to 10,000 km) in order to breed
and to ensure their progeny to survive.
During such migrations fish do not eat
to preserve the progeny and reach the
places of spawning. Some species of
salmon die soon after breeding, yet
they persist in th eir spawning
migrations to ensure continuity of
their lineage.
In their BP's first book from the
Biodiversities series, the authors
decided to cover life cycles of com
mercially valuable and other Caspian
fish species. Knowledge of biology of
certain species, their way of living as
well as their role in our own lives and
business activities may be of great
importance. Some species may lack
commercial value, yet they are extre
mely important for the fauna as a
157
BİOLOJİ MÜXTƏLİFLİK: Xəzərin əsrarəngiz balıqları
/
BIODIVERSITY: A m a z in g C a s p ia n F is h e s
sından birinci olan bu kitabda müəlliflər
Xəzərdə yaşayan, əsasən vətəgə əhə
miyyəti olan və olmayan maraqlı balıq
ların davranış və biologiyasından bəhs
edirlər. Müxtəlif növlərin həyat tərzi,
biologiyası haqqında məlumatlar insan
ların həyatında və beynəlxalq ticarətdə
çox vacibdir. Ticarət əhəmiyyəti olma
yan bir sıra balıqlar da var ki, onlar
Xəzərdə biomüxtəlifliyin vacib ele
menti olub, başqa vətəgə əhəmiyyətli
balıqların qidasını təşkil edir, yəni trofık
zəncirin bir hissəsidirlər.
Biz Xəzərin möcüzəli canlı aləmini
ciddi mühafizə etməli, onlarla ehtiyatlı
davranmalı, dənizin çirklənməsinin
qarşısını almalı və ov üzərində ciddi
nəzarət qoymalıyıq.
Bu, xüsusilə indi, Xəzərətrafı döv
lətlər tərəfindən nəzarət və idarəetmə,
balıq ovunun tənzimlənməsi, qanun
suz ov ilə mübarizə, tullantılara nəzarət
sahəsində vahid qanunverici aktlarının
olmadığı dövrdə olduqca böyük əhə
miyyət kəsb edir. Xəzərin qiymətli təbii
və enerji ehtiyatlarından istifadə etmək
lə sənayeni inkişaf etdirmək və eyni
zamanda bu unikal su hövzəsinin bioloji
ehtiyatlarının mühafizəsi və artırılması
yollarını müzakirə etmək və bu məsələ
lərin həllini tapmaq lazımdır.
Hazırda neft, qaz və sənayenin digər
sahələrində müasir texnologiyaların
tətbiqi iqtisadiyyat ilə ekologiya
arasında tarazlığa nail olmağa imkan
verir. Xəzərin problemlərinə düzgün,
praqmatik və qayğılı yanaşmaqla həm
neft və qaz istehsal etmək, həm də
Xəzərin unikal faunasını gələcək
whole - they may serve as food for
other commercial species, i.e. be part
of food chain.
We must do everything possible to
protect these wonderful Caspian
creatures, handle them with care,
exercise all possible measures to not
pollute the sea, put fish harvesting on a
rational basis.
This is particularly important today
when the countries of the Caspian
basin lack any intergovernmental
legislation and regulations applicable
to management of fisheries and
catches, poaching, and the manage
ment of industrial waste. We need
discuss and find solutions enabling the
development of industry utilizing rich
natural and energy resources of the
Caspian Sea and at the same time
ensure an increase in the biological
resources of this unique water body.
At the presently advanced state of oil
and gas production technologies and
other industries, a balance between
economy and ecology may be reached.
With a proper, careful and practical
approach to the Caspian Sea, we can
produce oil and gas and at the same
time protect its beautiful fauna for
future generations.
A lot of was written and sung about
the beauty of the Caspian and its
usefulness for people.
The Caspian Sea is a unique water
body. “I will die if I do not see the
Caspian”, said the famous naturalist,
158
BİOLOJİ MÜXTƏLİFLİK: Xəzərin əsrarəngiz balıqları
/
BIODIVERSITY: A m a z in g C a sp ia n F is h e s
nəsllər üçün qoruyub saxlamaq müm
kündür.
Xəzərin gözəlliyi və onun faydası
haqqında çox yazılıb.
Xəzər əsrarəngiz su hövzəsidir.
Berlin Akademiyasının üzvü, Peterburq
Elmlər Akademiyasının fəxri üzvü,
məşhur təbiətşünas, coğrafiyaçı və
səyyah Aleksandr Qumbolt: «Mən
Xəzəri görməsəm ölərəm» demiş və
1829-cu ildə Xəzər sahillərinə səyahət
etməklə öz arzusuna çatmışdır.
Davamlı inkişafın təriflərindən biri
belə səslənir: «Bəşəriyyət, bu günkü
nəslin ehtiyaclarnı təmin edərkən
gələcək nəsillərin öz ehtiyaclarını
təmin etməsi imkanına ziyan vurmadan,
inkişafın davamlılığını təmin etmək
iqtidarındadır».
Qoy gələcək nəsillər iqtisadi
çətinliklərlə üzləşməsinlər və Xəzərin
əsrarəngiz canlı aləmindən zövq ala
bilsinlər.
geographer, and traveller, member of
the Berlin Academy of Sciences and
honorary member of the St. Peter
sburg Academy of Sciences, Alexan
der Humboldt. And he realized his
dream, visiting the shore of the
Caspian in 1829.
As one definition of the sustainable
development goes “Humanity has the
ability to make development sustai
nable to ensure it meets the needs of
the present without compromising the
ability of future generations to meet
their needs”.
So let future generations live without
economic problems and be delighted
with a unique fauna of the Caspian
Sea.
159
BİOLOJİ MÜXTƏLİFLİK: Xəzərin əsrarəngiz balıqları / BIODIVERSITY: A m a z in g C a s p ia n F i s h e s
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
I. Abduraxmanov Y.A. -Rıbı presmx vod Azerbaydjana, Baku, 1962, 405 s.
2 .Əsgərov F.S., Zaytsev Y.Y., Tresselt S.M. Xəzər dənizinin möcüzəli canlı
aləmi, ABƏŞ, Bakı, 1999, 52səh.
3. Atlas -Promıslovıe rıbı SSSR, M. 1949.
4. Discovery Scool'c A-to-Z Science http:#school.discovery.com/homevork
help/worldbook/atozscience/f/198340.html
5. Berq L.S. -Rıbı presmx vod SSSR i sopredelğnıx stran. M-L. İzd-vo AN SSSR,
1948, ç.I, 466 s.,1949, ç.2. 925 s„ 1949, ç.3,1331 s.
6. Jivotnıy mir Azerbaydjana, t.3, Baku, 2000, 654 s.
7. İvanov V.P. Bioloqiçeskie resursı Kaspiyskoqo morya. İzdatelstvo KaspNİRXa,
2000, 100 s.
8. Kazançeev E.N. Rıbı Kaspiyskoqo morya. M. 1963, 180s.
9. Kasimov A.Q., Askerov F.S. Nefti bioloqiçeskie resursı Kaspiyskoqo morya,
Baku, 2001, 329 s.
10. Kaspiyskoe more (ixtiofauna i promıslovıe resursı), M. 1989, 235s.
II. Kuliev Z.M. -Rıbı Zaliva Kirova Kaspiyskoqo morya, Baku, 1989, 183s.
12. Sabaneev L.P. Jizn i lovlua presnovodnıx rib, Kiev, 1960, 659.
BIBLIOGRAPHY
1. Abdurakhmanov, Yu. A., Freshwater Fish of Azerbaijan, Baku, 1962,405 p.
2. Askerov F.S., Zaytsev Y.Y., Tresselt S.M. “Wonderful Wildlife of the Caspian
Sea”, АЮС, Baku 1999,52 р.
3. Atlas “Commercial Fish of the USSR”, 1949.
4. “Discovery School's A-to-Z Science”, http://school.discovery.com
/homeworkhelp/worldbook/atozscience/f/198340.html
5. Berg, L. S., Freshwater Fish in the USSR and Neighboring Countries, USSR
Academy of Sciences Press, Moscow-Leningrad, Vol. 1,1948,466 p, Vol. 2, 1949,
925p,Vol.3,1949,1331 р.
6. Animal World of Azerbaijan, Vol. 3, Baku, 2000,654 p.
7. Ivanov V.P. “Biological resources of the Caspian Sea”, CaspNIRH, 2000,100 p.
8. Kazancheyev, Ye. N., Caspian Fish, Moscow, 1963,180p.
9. Kasymov A.G., Askerov F.S., “Oil and Biological Resources of the Caspian
Sea”, Baku, 2001, 329 p.
10. Caspian Sea (Ichthyofauna and Commercial Resources), Moscow, 1989,235 p.
11. Kuliev, Z. M., Fish in the Kirov Bay of the Caspian Sea, Baku, 1989,183 p.
12. Sabancheyev, L. P., Life of Freshwater Fish and How to Catch Them, Kiev,
1960,659р.
160
BİOLOJİ MÜXTƏLİFLİK: Xəzərin əsrarəngiz balıqları
/
BIODIVERSITY: A m a z in g C a s p ia n F ish e s
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ. BP Kaspian: D A V A M L I
İN K İŞ A F V Ə B İO M Ü X T Ə L İF L İK
9
FƏSİL 1. B A L IQ L A R
15
Balıqlann əhəm iyyəti
19
Qida və həvəskar ovçuluq əhəm iyyətli
balıqlar
Balıqların digər ə həm iyyətli növləri
20
Təhlükəli balıqlar
21
Təbii tarazlıqda balıqlann əhəm iyyəti 22
FƏSİL 2. B A L IQ L A R IN N Ö V LƏ R İ
24
Sümüklü balıqlar
Balıqların yaşayış məkanı
28
Balıqların miqrasiyası
Balıqlann orqanizmi
Balıqlann xarici görünüşü
29
Balıqların d axili orqanlan
35
Balıqlann xüsusi orqanları
39
Balıqlann hiss orqanlan
40
Balıqlar necə yaşayır
44
Balıqlar necə qidalanır
45
Balıqlar necə üzür
46
Balıqlar necə müdafiə olunur
Balıqlar necə d in c ə lir
48
Balıqlann birgə yaşayışı
Balıqlar də y iş ik lik lə rə necə
uyğunlaşır
49
Balıqlar necə çoxalır
52
Balıqların təkamülü
56
CONTENTS
IN T R O D U C T IO N . BP Caspian:
S U S T A IN A B L E D E V E L O P M E N T
A N D B IO D IV E R S IT Y
9
C H A R T E R 1. F IS H
15
The Im portance o f Fish
19
F ood and Gam e Fish
O ther Useful Fish
20
H a rm fu l Fish
21
Fish in the Balance o f N a tu re
C H A R T E R 2. K IN D S O F F IS H
24
Bony Fish
W here Fish L iv e
28
Fish M ig ra tio n s
The Bodies o f Fish
E xternal A n a to m y
29
Systems o f the body
35
Special organs
39
The Senses o f Fish
4 1
H o w Fish L iv e
44
H o w Fish G et F ood
45
H o w Fish Sw im
46
H o w Fish Protect Themselves
47
H o w Fish Rest
48
H o w Fish Live T ogether
H o w Fish A d ju s t to Change
49
H o w Fish Reproduce
51
The Developm ent o f Fish
56
161
BİOLOJİ MÜXTƏLİFLİK: Xəzərin əsrarəngiz balıqları
/
BIODIVERSITY: A m a z in g C a s p ia n F i s h e s
FƏ S İL 3. X Ə ZƏ R İN B A L IQ L A R I
61
C H A R T E R 3. F IS H O F T H E
C A S P IA N
61
Xəzər ilanbalığı
71
Lam prey petromyzones
71
N ərəkim ilər
74
Sturgeons
74
S iyənəkkim ilər
86
Herrings
86
Q ızılbalıqkim ilar
102
Salmons
102
Durnabalığıkim ilər
109
Pikes
109
Ç ə kikim ilər
110
Carps
110
Naqqakimilər
131
Sheatfishes
131
Tikan balığıkim ilər
133
Sticklebacks
133
K e fa lk im ilə r
135
G ra y m ullets
135
Aterinakim ilər
139
Silversides
139
X anıbalığıkim ilər
141
Darters
141
A n g v ilk im ilə r
146
Eels
146
İynəbalığıkim ilər
147
Seahorses
147
X u lk im ilə r
149
Gobies
149
SON SÖZ
156
C O N C L U S IO N
156
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
160
Bibliography
160
162
B P
1 Ш Ш i l l p F
m
ш ш ш ёш н у яж
Sağlamlıq, əməyin təhlükəsizliyi və ətraf mühitin
mühafizəsi sahəsində bizim məqsədimiz:
Heç bir qəzaya yol verməmək ,
insanlara heç bir xəsarət yetirməmək,
Ətraf mühitə heç bir ziyan vurmamaq.
Our HSE Goals:
No accidents,
No harm to people,
No damage to the environment
№№MLOPJ'
j
JE
j
JT
)U '/E P .
3
JT /
Dr. Faiq Əsgərov, BP-nin Sağlamlıq,
Təhlükəsizlik Texnikası və Ətraf Mühitin Müha
fizəsi üzrə direktor müavini.
Kimyaçı və ekoloq, kimya elmləri namizədi,
Beynəlxalq Ekoenergetika Akademiyasının profes
soru, 8 kitab və 50-dən çox elmi və populyar məqa
lələrin müəllifidir.
Dr. Faig Askerov, BP Deputy Director,
Health, Safety and Environment.
Chemist and Ecologist, P h.D (Chemistry),
Professor o f the International Ecoenergy Aca
demy. He is a co-author o f 8 books and over 50
scientific and poplular articles.
Prof. Rafiq Qasımov, Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, biologiya
elmləri doktoru.
Azərbaycan Milli Elm lər Akademiyası
Fiziologiya İnstitutunun ekoloji fiziologiya və
toksikologiya laboratoriyasının rəhbəri. 4 mono
qrafiya və 200-dən artıq məqalənin müəllifidir.
Prof. Rafik K asim ov, corresponding
member o f the Azerbaijan N ational Academy of
Sciences (ANAS), Dr.Sci (Biology), Professor.
He is a Chief o f the laboratory on
ecological physiology and toxicology o f the ANAS.
He is an au th o r o f 4 m onographies and above 200
articles.
Yuliy Zaytsev. BP-nin Sağlamlıq, Təhlü
kəsizlik Texnikası və Ətraf Mühitin Mühafizəsi üzrə
baş məsləhətçisi.
Coğrafiyaşünas, ekoloq, pedaqoq, Beynəl
xalq Ekoenergetika Akademiyasının doktoru. 2
kitabın və bir sıra elmi və populyar məqalələrin
müəllifidir.
Yuliy Zaytsev, BP Senior Adviser, Health,
Safety and Environment.
Geographer, Ecologist, and teacher, Ph.D
(Ecology) o f the International Ecoenergy A ca
demy. He is co-author of 2 books and a num ber of
scientific and popular articles.
Dr. Zülfüqar Quliyev, biologiya elmləri
dokto ru , E kologiya və h ə y at fəaliy y ə tin in
təhlükəsizliyi Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının
həqiqi üzvü, ixtioloq, Ekologiya və Təbii Sərvətlər
Nazirliyi Elmi-Tədqiqat balıq təsərrüfatı İnstitutunun
direktorudur. 150-dən çox elmi əsərin, o cümlədən, 4
Yüklə 1,62 Mb. Dostları ilə paylaş: |