Batı düşünce ve siyaset tarihinde Aydınlanma ve din arasındaki ilişkinin niteliği konusu sosyal bilimler için
Yüklə 481,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
152 Aydınlanma, Hristiyanlık ve Deizm 2006, s. 781-782). Ancak konumuz açısından önemli olan nokta, 18. Yüzyılda dini farklılıklara gösterilen bu hoşgörü anlayışları onların çağdaşları tarafından deist bir hareket olarak yorumlanmıştır. Diğer bir ifadeyle, hoşgörüyü savunmak deist ithamına maruz kalmak için yeterli olmuştu. Diğer taraftan, deistlerin Tanrı’nın müdahale etmedi- ği bir evren tasavvuru geliştirmelerinin tarihsel ola- rak açıklanabilecek nedenleri vardır. İlk olarak bunu deistler yapmak durumunda idi. Çünkü Tanrı’nın müdahalesi felsefi olarak kabul edildiğinde, bu mü- dahale pratik olarak kilise aracılığıyla mümkün ola- caktı. Kilise müdahalesi de kaçınılmaz bir biçimde kilisenin dini, siyasal, toplumsal gücünü ve etkin- liğini pekiştirecekti. Bu durum deistler için kabul edilemezdi. Hatta sadece deistler için değil, ortaçağ sonrası Hristiyan teolojisi ve toplumu içinde gerçek- leşen gelişmeler açısından kabul edilemezdi. Burada özellikle Protestan hareketini dikkate almak gerekir. Bu nedenle Aydınlanma ve din ilişkisinde kavga din ile değil bir kurum olarak kilise ile olmuştur. Bununla birlikte, Barnett’in (2003, s. 97) ifade ettiği gibi, ge- leneksel papazlık makamının reddi deizmin zorunlu bir işareti değildir. Yine Barnett’in (2003, s. 90) ifade-
siyle muhalifler, bağımsız dini çevreler ve deistlerin hepsi kilise hiyerarşilerine karşı benzer sert eleştiri- lerde bulunmuşlardır. Bu durumun Muhaliflerin ve bağımsız dini çevrelerin deistlere dönüşmesiyle so- nuçlandığı düşünülmüştür. 1654 yılında ortodoks Katolik Jean Filleau, bazı Ka- tolik reformcuların Fransız Katolisizmini yıkmak ve onu deizmle değiştirmek için 1621 yılında toplantı yaptıklarını iddia etmiştir. İngiltere’de 17. Yüzyılın sonlarında ve 18. Yüzyılın başlarında Anglikan pisko- poslar artan bir şekilde deist bir hareketin mevcut ol- duğuna ikna olmuşlardı. Benzer duygular Fransa’da, İtalya’da ve Avrupa’nın değişik yerlerindeki ortodoks- lar arasında yaygındı. Şu soruyu sormamız bu neden- le gereklidir: 18. Yüzyıl düşünürlerinin iddia edilen korkuları gerçekliğin doğru bir yansıması olarak ka- bul edilmeli midir? Eğer bunlar gerçek korkular ise, bu durum deistlerin veya onların hareketinin fiili mevcudiyetini zorunlu olarak gösterir mi? (Barnett, 2003, s. 11). Christianity under the Ancien Régime 1648–1789 (1999) adlı eserinde Ward, deist yazarların sayısının “muazzam” olduğu söyler. Herrick (The Radical Rhe- toric of the English Deists, 1997) İngiliz deistlerinin çok fazla olduğunu, toplumsal ve dinsel düzene tehdit oluşturduklarını söyler. Enlightenment Deism (1999), adlı eserinde Daily, Anglikan Kilisesi içindeki ser- best-düşüncelilerin (latitudinarian) güçlü bir biçimde deizm taraftarı olduğunu söyler. Daha yakın zaman- larda radikal Aydınlanmanın güçlü bir taraftarı olan Margaret Jacob deizm hareketi anlayışına katkıda bulunur. Roy Porter’ın 2000 yılında yayımlanan ünlü eseri Enlightenment Britain and the Creation of the Modern World deistlerin çokça olduğunu ve geniş bir desteğin keyfini çıkardıklarını belirtir. Bunlara ben- zer argümanlar Ernst Cassirer, Paul Hazard, Frank E. Manuel, G. R. Cragg ve Peter Gay gibi daha eski Aydınlanma yorumlarında da bulunabilir (Barnett, 2003, s. 12-13). Görüldüğü gibi, Aydınlanma döne- minde deist bir hareketin varlığı konusunda neredey- se genelgeçer bir yargı oluşmuştur. Peki bu kadar olduğu iddia edilen deist harekette kimler vardır? 1996 tarihli 18. Yüzyıl Tarihi Sözlüğü sadece yedi deistten söz eder. Ateistler ise daha az- dır. Listelenen deistler şöyledir: Viscount Bolingbro- ke, John Toland, Matthew Tindal, Anthony Collins (serbest-düşünceli olarak listelenmiştir), Erasmus Darwin, Diderot, Thomas Paine ve Alberto Radicati. Peter Gay’ın Modern Paganizmin Yükselişi adlı kap- samlı çalışması bu listeye 5-6 kişi ekler. J. V. Price’ın 1995 yılında derlediği Britanya Deizmi Tarihi adlı sekiz ciltlik eseri incelendiğinde, sadece beş deis- tin eserlerini içerdiği görülecektir: Charles Blount 20 ,
Morgan. Bu yazarlar 1693-1761 arası bir tarihe yayıl- mıştır. Tarihçiler tarafından tespit edilen ve zikredi- len deistler toplandığında şu sonuca varırız: Fransa’da beş, İngiltere’de on, İtalya’da bir ve Almanya’da üç deist bulunmaktadır. Bu rakamlara bakıldığında an- lamlı bir deist hareketin olduğunu iddia etmek güç- tür (Barnett, 2003, s. 18-19). Hatta şu ifade edilebilir ki, organize bir deist hareketin varlığı bugüne kadar kanıtlanamamıştır. Bu nedenle seküler deist hareketi biçimindeki Aydınlanma ve modernite bağlantısının revize edilmesi gerekmektedir (Barnett, 2003, s. 2; Schmidt, 2012, s. 491 ). Yine benzer şekilde, 18. Yüzyıl Avrupa’sında inançsızlığın yükseldiği anlayışını des- tekleyecek sağlam bir kanıt bulunmamaktadır (Bar- nett, 2003, s. 31). 20 Çağdaşları tarafından deist olarak tanımlanan ilk kişi Charles Blount’dır (1654-93). Blount’un eseri, klasisizm, eklektik özgür düşünce ve siyasal Protestanlık bileşiminden oluşur (Hudson, 2009, s. 60).
153 sbd.anadolu.edu.tr Cilt/ Vol .: 17 - Sayı/ No : 1 (143-158) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi İngiliz deistleri kendilerini deist olarak görmemiştir. 21
22 deist kavramını kullanmıştır, ama kendisi için değil. John Toland 23 tüm hayatı boyunca deist olduğunu reddetmiştir. Ama buna rağmen, de- ist düşüncelerin popülerleştiricisi olarak görülmüş- tür. Ona göre, Hristiyanlık doğalcı bir dindir, gizemli açıklamalara ihtiyaç duymaz. Hristiyan incilinin ge- rekliliklerinin hepsi ilahi vahye başvurmaksızın aklın kullanımıyla hükme bağlanabilirdi (Byrne, 1996, s. 109). Anthony Collins 24 yayımlarında onu yalnızca bir kez kullanmıştır. Matthew Tindal 25 yazılı eserle- rinde deist olduğunu asla iddia etmemiş, “Hristiyan bir deist” duruşu sergilemiştir. 26 Tindal’ın Yaratılış Kadar Eski Hristiyanlık adlı eseri deist İncili olarak bi- linir. Ona göre, eğer dinin gerçekleri rasyonel olarak bilinebiliyorsa, din vahye ihtiyaç duymaz. Benzer bir tavır Morgan tarafından da benimsenmiştir. Thomas Chubb 27
kendisini Hristiyanlığın dışında görmemiştir. Sadece Annet deist olduğunu ileri sürmüştür (Hudson, 2009, s. 3). Bu rakamlara ve duruma rağmen, deizmin oldukça etkili olduğuna yönelik düşüncenin yerleşmesinin nedenlerinden birisi Hristiyan çevrelerin Hristiyanlı- ğa yönelik bir tehdit olarak deistler ve serbest-düşün- 21
İngiltere’de kabul edilen ilk deist Lord Edward Herbert (1583- 1648) olmuştur. Herbert dini inançların ve pratiklerin çoğul- luğunu gözlemlemiştir. Bu çoğul yapılar içerisinde Herbert beş Ortak Anlayış görür: 1) Egemen İlah vardır, 2) Bu İlaha ibadet edilmelidir, 3) Dindarlık erdemle, iyi yaşamla yakın bir şekilde ilişkilidir, 4) Yapılan yanlışların tövbe ile kefareti ödenmelidir, 5) Bu yaşamdan sonra ödül ve ceza vardır. Herbert insani de- ğerlerle ilahi doğa arasında analoji yaparak doğal teolojinin bir biçimini ortaya koyar (Byrne, 1996, s. 103-104). Herbert
Rönesanscı bir eklekti, Platonizm ve Stoacılıktan etkilenmişti, teist doğalcılıkla liberal Protestan düşünceleri birleştirmişti. İngiliz Arminianizmi ile ilişkili olmuş, yakın arkadaşları ara- sında Erastian Protestanlar olmuştur. Liberal bir Hristiyan ola- rak değerlendirilebilir (Hudson, 2009, s. 42). 22 The Oracles of Reason (1693) 23 Christianity Not Mysterious: Or, a Treatise Shewing that The- re is Nothing in the Gospel Contrary to Reason, nor Above It (1696) 24 Discourse of Free-Thinking, Occasion’d by the Rise and Growth of a Sect call’d Free-Thinkers (1713); A Discourse of the Grounds and Reasons of the Christian Religion (1724) 25 Chiristianity as Old as Creation: Or, the Gospel a Republication of the Religion of Nature (1730) 26 Tindal gibi kişilerin kendilerine “Hristiyan deistler” olarak göndermede bulunmaları bazen bir taktik olarak yorumlan- mıştır (Byrne, 1996, s. 111). 27 Discourse Concerning Reason, with Regard to Religion and Di- vine Revelation (1731) celiler üzerinde sıklıkla durmalarıdır. Tehlike altın- daki kilise yakarışları bir anlamda inançlı kesimleri kontrol altında tutmanın bir aracı olmuştur. Bu tak- tiğin en bilinen örneği bir İngiltere’de Tory ve Yüksek Kilise 28
Sacheverell olmuştur. Sacheverell 1709 yılında verdiği bir vaazda Muhalifle- re gösterilen dini hoşgörüye şiddetli bir şekilde karşı çıkmış ve önemli bir kamusal tartışmaya yol açmış- tır. Onun vaazı deist mitinin oluşmasında önemli bir dönüm noktası olmuştur. The Perils of False Brethren
adıyla basılan bu vaaz yaklaşık 100.000 kopya satmış- tır. Böylece dini çevreler inançsızlığın mevcudiyeti veya “tehlikeli” heterodoksinin varlığını gündeme getirerek, kilise ve inançlı kesimlerde aktif bir des- tek sağlamaya ve kilisenin savunmasını sürdürmeye çalışmışlardır. Bu nedenle tehditleri abartma eğili- minde olmuşlardır. Diğer yandan, ateşli Hristiyanlar kendilerini inancın samimi savunucuları olarak ka- musal alanda görünür kılmak ve böylece üstlerinin dikkatini çekmek için ateizm hayaletinden söz etmiş- lerdir. Böylelikle gerçeklikte karşılığı olmayan kamu- sal bir Hristiyanlık-karşıtı hayaletinin yaratılmasına neden olmuşlardır. Bir diğer mesele Aydınlanma ta- rihi çalışmalarının yukarıdan-aşağıya bir değişime odaklanmalarıdır. Aydınlanma tarihi çalışmaları aşırı bir biçimde aydınlanmış bir elitin söylemlerine yas- lanmıştır. Oysa ki çoğu durumda bu elitlerin yazıları dinsel değişim ve reform üzerinde az bir etkide bu- lunmuştur (Barnett, 2003, s. 5-6, 68-69, 112). Deizmin gelişimi açısından dikkate değer bir konu bilim devrimi ve deizmin gelişimi arasında kurulan ilişkidir. Öncelikle şunu belirtmemiz gerekir, doğal bilimlerdeki gelişmeler insanların deist olmasında sınırlı bir role sahip olmuştur. 17. yüzyıl varsayımına göre, insan zihni ilahi zihne erişebilir. Bu yaklaşım bir anlamda ortaçağ teolojisinin akıllı, yaratıcı Tanrı düşüncesinin devamıdır. 17. Yüzyılın akıl anlayışı 18. Yüzyılda hassas ama kararlı bir değişim geçirmiştir. Akıl ilahi zihnin sonsuz gerçeklerine sızmanın bir yolu olarak görülmemeye başlamıştır. Akıl artık bu- rada ve şimdi ampirik dünyanın araştırılmasının bir yoludur. Aklın kendini-anlamasındaki bu değişim dünyayı yorumlamada ve Tanrı’nın dünyayla ilişki biçimi üzerinde etkilerde bulunmuştur. Tanrı üstün bir varlık, kişisel olmayan Yaratıcı, doğa yasalarının 28 Yüksek Kilise, kraliyet ve kilisenin karşılıklı bağımlılığı var- sayımına dayanır. Bu nedenle sivil ve dini iktidar arasındaki kutsal bağlantıları tehdit eden anlayışlara karşı hassas olmuş- lardır.
Yüklə 481,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|