Batı düşünce ve siyaset tarihinde Aydınlanma ve din arasındaki ilişkinin niteliği konusu sosyal bilimler için
Yüklə 481,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
154 Aydınlanma, Hristiyanlık ve Deizm sürdürülmesi için zorunlu bir gereklilik olarak gö- rülmeye başlanmıştır (Byrne, 1996, s. 99-100). Me- sela bazen deist olmakla suçlanan John Locke’a göre, akıl Tanrı’dan bir hediyedir ve bu nedenle nihai ha- kemdir, hatta inanç onunla uyumlu olmak zorunda- dır (Byrne, 1996, s. 107). O dönemde muhtelif dini gruplar arasında sürdürülen kavgaların sertliği düşü- nüldüğünde, aklın göreve çağrılması zorunlu görül- müştür. Kavganın sonlandırılması için vahyin akılla dengelenmesi önemli olmuştur. Diğer yandan bilim- sel gelişmeler otomatik olarak kilise veya dine karşı bir harekete yol açmamıştır. Hatta din ve bilim adamı Joseph Priestley gibi öncü bilim ve din insanlarında görüldüğü gibi sıklıkla el ele gitmiştir (Barnett, 2003, s. 52). Samuel Clarke, Hristiyan ortodoksluğunu ras- yonel temellerde savunmuştur (Byrne, 1996, s. 114). Bilimin sekülarizmle eşleştirilmesi genel olarak Ben- jamin Franklin’in şahsında somutlaşmıştır. Franklin bir deist olmakla birlikte, sadece Üstün Varlık’a inan- makla kalmamış, öteki dünyada ödül ve cezaların adalet ve adaletsizliğe göre dağıtılacağına inanmıştır (Himmelfarb, 2004, s. 214). Yine benzer şekilde, 18. Yüzyıldaki Hristiyan yayınlara baktığımızda, bunla- rın (vaazlar, denemeler, teolojik tezler, tarihler, incil- ler v.b.) sayısı Aydınlanma türündeki yayınlardan faz- ladır (Barnett, 2003, s. 63). Bu nedenle, 18. Yüzyılda felsefeciler ve diğer entelektüeller tarafından yapılan din eleştirisini dini pratikte bir düşüş ve yaygın bir ateizmin mevcudiyeti olarak yorumlamak hatalı ola- caktır. Açık ateizm sadece bazı radikal düşünürlere mahsus olmuştur (Byrne, 1996, s. 147-148). Daha da ilginç bir şekilde ateizm tehlikesi sadece dini orto- doksi tarafından değil, yukarıda değindiğimiz şekil- de Voltaire gibi filozoflar tarafından icat edilmiştir. Genellikle 18. Yüzyılda ateizmin çok yaygın olduğu- nun kabul edilmesine rağmen, realiteye baktığımızda ateist bir hareketin mevcut olduğunu söylemek çok zordur (Zurbuchen, 2006, s. 789-790). Hatta Socini- anizm, deizm, ateizm farklı bir şekilde yorumlana- bilir. Bu pozisyonlar dinin reddi olarak değil, onun klerikalizm, papazlık, dogmatizm, batıl inanç ve fa- natizmden kurtulması çabası olarak görülebilir. Bu açıdan bu gelişmeler ikinci bir Reformasyon olarak değerlendirilebilir 29 (Thomson, 2008, s. 15). 29 Şunu da ifade edebiliriz, Radikal Aydınlanmanın ateşli din- karşıtı duygusu Kilisenin kendi Aydınlanmasını yaratmasına yardım etmiştir. Katolik Kilisesinin pratik olması için çalışıl- mıştır (Lehner, 2010, s. 26-7). Sonuç Aydınlanmaya baktığımızda araştırmacılar arasında şu noktalarda ortaklıklar bulunduğunu söyleyebiliriz: aklın evrenselliğine vurgu, dışsal otoritelerin sarsıl- ması, insan doğasının evrenselliğine inanç, birbirimi- zi ayırmaktan ziyade birleştiren şeylere odaklanmak, tüm önyargı biçimlerinin reddi, hoşgörüye vurgu, dinde basitlik arayışı, ilerlemeye genel inanç ve ona engel olan her şeyin reddi. Ancak aynı zamanda Ay- dınlanmanın diğer yüzünü de görmek mümkündür: farklı, erkek, rasyonalite idealini yansıtan akıl anlayı- şı; eşitlik ve hoşgörü ideallerinin pratikte başarısızlı- ğı; ağır insan sorunlarının bilim ve teknolojiyle naif bir şekilde çözülebileceği inancı; insanın duygusal, bağlanımlı ve kendini-açıklayan yönlerinin değersiz- leştirilmesi; gelenek, ritüel ve yerinde otoritenin öne- mini hesaba katmada başarısız olan basit dini anlayış; ortaçağın durgun ve dar görüşlü olarak resmedilmesi (Byrne, 1996, s. 229). Uzunca zamandır araştırmacılar Aydınlanmayı bü- tünsel veya evrensel bir düşünce olarak sunmuşlar- dır. Ernst Cassier’den Peter Gay ve başkalarına kadar vurgu felsefeye ve felsefecilere (philosophes) olmuştur. Gay 1960’larda Aydınlanmayı açıkça sekülarizasyon- la ilişkilendirmiş, Fransız Aydınlanmasının altını çiz- miştir. Fransız kültürü Aydınlanmaya hakim olmuş, tarihsel analizin parametrelerini dikte etmiştir. Bu araştırmacı kuşağı için Aydınlanmanın öyküsü aynı zamanda dönemin “büyük düşünürlerinin” zihinle- riyle biyografik bir yolculuk olmuştur. Oysa ki bu tür bir okuma Aydınlanma yüzyılının siyasal ve toplum- sal hikayesinin tamamının resmini bize vermekten uzaktır. Nihayetinde toplumlar sadece filozofların düşünceleriyle ya da hayat hikayeleriyle anlaşılamaz. Değişim çoğu kez yukarıdan-aşağıya değil, aşağıdan- yukarıya doğru gerçekleşmiştir. Bunu görüleceği yer- lerden birisi ise kamusal hayat içindeki tartışmalar- dır. 18. Yüzyılda kamusal hayatın temel mecrası olan yayın dünyasında dini yayımlar ve dini mücadeleler önemli oranda etkisini korumuştur. Din açısından baktığımızda 18. Yüzyıl din hakkında dikkat çekici sorular sormuştur. Bu sorular nedeniy- le, 18. Yüzyılda din hakkında devasa bir literatür oluş- muştur. Aydınlanmanın artalanı ile kıyasladığımızda, ortaçağlar boyunca tek bir kilise vardı. Ancak Refor- masyon ve Aydınlanma ile birlikte, dinsel çoğulculuk yaşanmaya başlanmıştı. Bu çoğulculuk dini yorum- larda ve literatürde önemli bir artışa neden olmuştur. 155 sbd.anadolu.edu.tr Cilt/ Vol .: 17 - Sayı/ No : 1 (143-158) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Aynı zamanda Aydınlanma yüzyılında çok farklı dini yaklaşımlar ve mezhepler ortaya çıkmıştır. Bu neden- le Aydınlanma yüzyılında din anlayışlarının zengin- leştiğini belirtmemiz gerekir. Hatta şu ileri sürüle- bilir ki, Reformasyon ve Karşı-Reformasyon Avrupa toplumunun tam bir Hristiyanlaşmasını sağlamıştır. Ayrıca yine bu çoğulculuk hoşgörü anlayışının ge- lişmesini zorunlu kılmıştı. Hoşgörü başlı başına Ay- dınlanmanın insanlığa bir hediyesidir. 1689 yılında İngiltere’de hoşgörü yasası kabul edilmiştir. 1787 yı- lında Fransa monarşisi Protestanlara yönelik hoşgörü hükümleri getirmiştir. Elbette hoşgörünün kabul edilmesi hiçte kolay olma- mıştır. Bununla birlikte, 18. Yüzyılda hoşgörü tartış- maları ateizme uzanmamıştır. Diğer bir ifadeyle, Ay- dınlanma ve ateizm arasında kurulan paralelliklere rağmen Aydınlanma yüzyılında hoşgörü talepleri ate- izmi kapsamamıştır. Bu onun eksik bir yönü olmakla birlikte, bu yüzyılın sanıldığı kadar din düşmanı ol- madığını da gösterir. Modern cumhuriyetin ve demokrasinin gelişiminde din dışından gelen eleştirilerin önemini kabul etme- miz gerekir. Yoksa sadece din üzerinden yapılacak gelişmelerle modern demokrasilerin gelişmesi im- kansız olabilirdi. Liberalizm açısından baktığımızda, liberalizmde devletin sınırlı olmasının nedenlerin- den birisi, devletin dine müdahale etmekten uzak tutulmasıdır. Sınırlı devlet ilkesinin amaçlarından birisi böylece hoşgörü ilkesinin gerçekleştirilmesi olmuştur. Elbette bu hoşgörü siyaseti ortodoks dini çevreleri tatmin etmemiştir. Ancak çatışmaların sona ermesi için başka bir yol bulunmamaktaydı. Şunu belirtmemiz gerekir ki, modern çağda dine karşı gösterilen muhalefet modernitenin kökeninin din-karşıtı olduğu anlamına gelmez (Gillespie, 2008, s. xi). Eğer Hristiyanlıktan sadece skolastisizm an- laşılırsa, liberal modernite ve Hristiyanlık birbirine karşıt olarak yorumlanabilir (Gillespie, 2008, s. 227). Oysa ki, Aydınlanmanın hikayesi bu değildir. 18. Yüzyıla baktığımızda dinin önemsizleştiği veya geri- lediğini söylemek olanaksızdır. Hatta Aydınlanmanın dini saplantı haline getirdiği söylemek daha doğru olacaktır. Aydınlanmanın din ve ateizm tartışmala- rında bunu görmek mümkündür (Byrne, 1996, s. 31). Aydınlanma ve modernite yorumlarının önemli bir yönünü sekülerleşme ve laiklik tartışmaları oluşturur. Öncelikli olarak sekülerleşme ve laikliğin iki farklı durum olduğunu belirtmemiz gerekir. Laiklik tarihsel olarak din adamı olmayan ya da din dışına gönder- me yapar ve Batı toplumlarında daha çok Fransa’yla ilişkili bir kavramdır. Sekülerleşme ise dinin dünye- vileşmesidir. Diğer bir ifadeyle dinin bir ahlak haline gelmesidir. Sekülerleşmede gördüğümüz şey bilimsel bilginin gelişmesiyle dindeki mucize açıklamaları- nın reddedilmesidir. Ya da insanların, yerleşik kilise izahlarının dışında doğayı ve evreni açıklama teşeb- büsüdür. Bu sürecin kaçınılmaz sonucu farklılıkların ortaya çıkması olmuştur. Avrupa’da dini çoğulculuk nedeniyle ortaya çıkan bu farklı dini yorumlar bir an- lamda çatışmaların kaynağı olmuştur. Bu çatışmaları sonlandırmak için seküler bir karar verme zorunlu hale getirmiştir. Farklı dini yorumlar ya birbiriyle çatışma haline devam edecek ya da seküler bir karar alma yöntemiyle bu dini çoğulculuğun bir arada ya- şaması sağlanacaktı. Söz konusu bu durumdan dola- yı, sekülerleşmenin dini anlayışların çoğulculuğunun kaçınılmaz sonucu olduğu belirtilebilir. Bu nedenle Aydınlanmanın basitçe sekülerleşme ve din karşıtlığı olarak okunması aşırı bir basitleştirmedir. Aydınlanma döneminde dini eleştiren filozoflar bile Hristiyanlığın ahlaki davranıştaki önemini kabul ederler. İskoçya’da Hume ve Fransa’da Voltaire gibi Aydınlanmanın din karşıtlığı için örnek gösterilen filozoflar bile dinin bireyler ve toplumlar için önemi- ni kabul ederler. Hume’a göre, yozlaşmış olsa dahi bir dinin olması olmamasından daha iyidir. Çünkü ona göre, din insanların kalbinin işleyişini düzenler, on- ların davranışlarını insanileştirir, ılımlılık, düzen ve itaat ruhunu aşılar. Voltaire ise, Hristiyanlığın ahlaki değerini kabul eder. Amerika’da George Washington ahlakın din olma- dan sürdürülemeyeceğini savunmuştur. John Adams daha da açık bir şekilde şunu söylemiştir: “Bizim anayasamız sadece ahlaki ve dindar insanlar için ya- pılmıştır. Başka türde bir hükümete uygun değildir.” Bir deist olan Benjamin Franklin buna katılarak şunu ifade eder: “İnsanlar eğer din olduğu halde bu kadar kötü ise, din olmasaydı ne olacaklardı?” Amerikan Kurucuları bireysel olarak dindar olmamalarına rağ- men dine saygı duymuşlardır. Hatta dinin siyasal ve toplumsal önemini kabul etmişlerdir (Himmelfarb, 2004, s. 210-211). Yine Amerika’da Rahip Charles Backus 1788 yılında “Şimdiki çağın aydınlanmış bir çağ” olduğunu deklare etmiştir. Ona göre eğer bir
156 Aydınlanma, Hristiyanlık ve Deizm ülke “devrim ilkelerini” korumak ve özgür bir toplum olarak kalmak istiyorsa oranın yurttaşları hem akla hem de inanca sadık kalmak durumundadır (Meyer, 1976, s. 165). Burada vurgulamamız gereken son nokta Aydınlan- ma döneminde kurulu kiliseye yönelik yapılan bazen oldukça sert eleştirileri zorunlu olarak bir din eleş- tirisi olarak görmenin yanıltıcılığıdır. Kilise eleştiri- si zorunlu olarak din karşıtlığı değildir. Protestanlık nihai olarak yerleşik Roma Kilisesi’ni eleştirerek or- taya çıkmıştır. Aşırı bir yorumla Protestanlığın dahi bir din olmadığı sonucunu çıkarmak sağduyulu bir açıklama olmayacaktır. Diğer yandan Aydınlanma döneminde kiliseye yönelik her bir eleştirinin veya yerleşik çıkarları tehdit eden her bir yaklaşımın de- izm olarak yaftalanması söz konusu olmuştur. Bu yaftalama öncelikli olarak eleştirilen veya çıkarları tehdit altında olan çevrelerden gelmiştir. 18. Yüzyılda deizm genelde bir filozof ve elit düşüncesi olmuştur. Tarihsel araştırmalar bu filozofların ve elitlerin yak- laşımlarına odaklanarak toplumsal yaşamdaki dini boyutları ihmal etmiştir. Bu nedenle Aydınlanma çağı deist bir dönem olarak etiketlenmiştir. Oysa ki, Aydınlanma yüzyılında yaygın bir deist veya ateist hareketin olduğu yönünde elimizde yeterli bir kanıt bulunmamaktadır. Son söz olarak şu ifade edilebilir; bu makale Aydın- lanma ve din arasındaki ilişkinin zorunlu olarak bir- birini dışlayıcı olmak durumunda olmadığını ileri sürmektedir. Bu nedenle Protestanlık sonrası Batı felsefesinde, siyasetinde, teolojisinde, toplumundaki gelişmelere yönelik daha ayrıntılı çalışmalara gerek- sinim duyulmaktadır. Böylece modernitenin, Aydın- lanmanın ve liberalizmin kökenleri daha açık bir hale gelecektir.
Antognazza, M. R. (2006). Revealed Religion: The Continental European Debate . K. Haakonssen (Ed.), The Cambridge History of Eighteenth-Cen- tury Philosophy içinde (s. 666-682). Cambridge: Cambridge University Press. Barnett, S. J. (2003). The Enlightenment and Religi- on The Myths of Modernity. Manchester and New York: Manchester University Press. Brown, J.B., Tackett, T. (2006). Introduction. S. J. Brown and T. Tackett (Ed.), The Cambridge His- tory of Christianity Vol. VII Enlightenment, Reawa- kening and Revolution 1660-1815 içinde (s. 1-11). Cambridge: Cambridge University Press. Byrne, J. M. (1996). Religion and the Enlightenment From Descartes to Kant. Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press. Chatellier, L. (2006). Christianity and the Rise of Sci- ence, 1660-1815. S. J. Brown and T. Tackett (Ed.). The Cambridge History of Christianity Vol. VII Enlightenment, Reawakening and Revolution 1660- 1815 içinde (s. 251-264). Cambridge: Cambridge University Press. Garrard, G. (2006). The Enlightenment and Its Ene- mies. American Behavioral Scientist, Volume: 49, Number: 5, January 2006, 664-680. Gillespie, M. A. (2008). The Theological Origins of Mo- dernity. Chicago and London: The University of Chicago Press. Greyerz, K.V. (2008). Religion and Culture in Early Mo- dern Europe 1500-1800. Oxford: Oxford University Press. Harrison, P. (1990). Religion and the Religions in the English Enlightenment. Cambridge: Cambridge University Press. Himmelfarb, G. (2004). The Roads to Modernity The British, French and American Enlightenments. New York: Alfred A. Knopf. Hudson, W. (2009). The English Deists: Studies in Early Enlightenment. London: Pickering and Chatto. Jacob, M. C. (2006). The Enlightenment Critique of Christianity. S. J. Brown and T. Tackett (Ed.). The Cambridge History of Christianity Vol. VII Enligh- tenment, Reawakening and Revolution 1660-1815 içinde (s. 265-282). Cambridge: Cambridge Uni- versity Press.
157 sbd.anadolu.edu.tr Cilt/ Vol .: 17 - Sayı/ No : 1 (143-158) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Kley, D. K. V. (2006). Piety and Politics in the Cen- tury of Lights. M. Goldie and R. Wokler (Ed.). The Cambridge History of Eighteenth-Century Political Thought içinde (s. 110-143). Cambridge: Cambrid- ge University Press. Lehmann, H. (2006). Continental Protestant Europe. S. J. Brown and T. Tackett (Ed.). The Cambridge History of Christianity Vol. VII Enlightenment, Re- awakening and Revolution 1660-1815 içinde (s. 33- 53). Cambridge: Cambridge University Press. Lehner U. L. (2010). Introduction: The Many Faces of the Catholic Enlightenment. U. L. Lehner and M. Printy (Ed.). A Companion to the Catholic En- lightenment in Europe içinde (s. 1-61). Leiden and Boston: Brill. Melton, J. V. H. (2011). Aydınlanma Avrupasında Ka- munun Yükselişi. F. B. Aydar (Çev.). İstanbul: Boğa- ziçi Üniversitesi. Meyer, D. H. (1976). The Uniqueness of the American Enlightenment. American Quarterly, Vol. 28, No. 2, Special Issue: An American Enlightenment, Sum- mer 1976, 165-186. Outram, D. (2007). Aydınlanma. S. Çalışkan ve H. Ça- lışkan (Çev.). Ankara: Dost. Pocock, J. G. A. (2004). Barbarism and Religion, Volu- me I: The Enlightenments of Edward Gibbon, 1737- 1764. Cambridge: Cambridge University Press. Rosenblatt, H. (2006). The Christian Enlightenment. S. J. Brown and T. Tackett (Ed.). The Cambridge History of Christianity Vol. VII Enlightenment, Rea- wakening and Revolution 1660-1815 içinde (s. 283- 301). Cambridge: Cambridge University Press. Schmidt, L. E. (2012). Liberal Religious Movements and the Enlightenment. S. J. Stein (Ed.). The Cambridge History of Religions in America, Vol 1 Pre-Columbian Times to 1790 içinde (s. 489-509). Cambridge: Cambridge University Press. Schmidtz, D., Brennan, J. (2010). A Brief History of Li- berty. Malden and Oxford: Wiley-Blackwell. Thomson, A. (2008). Bodies of Thought: Science, Religi- on, and the Soul in the Early Enlightenment. Oxford and New York: Oxford University Press. Torre, J. R. (2008). The Enlightenment in America, 1720-1825 Volume 3 Moral Philosophy Religion. London: Pickering and Chatto. Whaley, J. (2008). Religion. P. H. Wilson (Ed.). A Com- panion to Eighteenth-Century Europe içinde (s. 176- 191). Malden and Oxford: Blackwell Publishing. Zurbuchen, S. (2006). Religion and Society. K. Ha- akonssen (Ed.). The Cambridge History of Eigh- teenth-Century Philosophy içinde (s. 779-813). Cambridge: Cambridge University Press. Yüklə 481,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|