Baliqlar ekologiyasi fanidan ma’ruzalar Kirish Baliqlar ekologiyasi fanining mohiyati va rivojlanishi

2.Baliqlarning muhitdagi abiotik omillarga mosllashuvi (baliqlar harakati, suvning zichligi, yopishqoqligi,bosimi va suv oqimining ta’siri)

Yer sharining yuza qismi taxminan 510 mln km² bo’lsa,shundan 361 mln km² ga yaqini,ya’ni yer yuzasining 71% okeanlar va dengizlardan iborat.Bundan tashqari yer sharining 2,5 mln.km²,ya’ni 0,5% yaqini ichki suv havzalariga to’g’ri keladi.Okeanlarning maksimal chuqurligi taxminan 3000 m yuqori bo’lgani,barcha dengizlar maydonining 51-58%ini tashkil qiladi.Shunday hajmga ega bo’lgan suv arendalarida baliqlar yashaydi.Baliqlarning hayoti suv havzalari bilan bog’liq ekan,ular yuqori tog’ cho’qqilarida,okeanlarning chuqurligida,polyar va tropik suvlarda yashashga moslashgan. Baliqlar keng masshtabli suv havzalarida yashar ekan,ular suvning har qanday oqimiga,hattoki 2 m/sek tezlikka ega joylarda,10000 m chuqurliklarda, 1000 atm bosumga ega bo’lgan suvlarda,harakatsiz suv havzalarida yashashga moslashganlar.

Baliqlarning abiotik va biotik sharoitlarga moslashuvi,ularning morfofunksional o’zgarishi bilan bog’liq. Shu sababli, umurtqali hayvonlar ichida baliqlar keng tarqalgan va 24 mingdan ortiq turlari mavjud.
Baliqlar yashash sharoitiga qarab 4 ta ekologik guruxlarga bo’linadi-dengizlar baliqlari; chuchuk suv baliqlari; kelib-ketuvchi baliqlar; sho’rlangan suvda yashovchilar.
Baliqlar hayotida suvning fizikaviy xossalar muhit ahamiyatga ega.
Baliqlarning harakati suvning zichligiga va yopishqoqligiga bog’liq.Suvning optik xossalari,ya’ni suv tarkibidagi muallaq moddalar,baliqlarning qurishiga va dushmanlardan himoyalanishiga ta’sir qiladi.
Suvning harorati baliqlardagi moddalar almashuniviga muhim ta’sir qiladi.Suvning boshqa fizikaviy xossalari baliqlarning hayot faoliyatida muhim ahamiyatga ega.
Baliqlar havoga nisbatan,suvning zichligi va yopishqoqligi kuchli bo’lgan joylarda yashaydi.Bu esa ularning tuzilishi,funksiyasi,organlari va xulqiga bog’liqdir.Baliqlar tinch turgan va oqib turgan suvlarda yashashga moslashganlar.
Suvning oqimi va bosim tebranuvchi bo’lishi baliqlar hayotida muhimdir.Baliqlar suvda harakatlanishi va ularning tezligi har xil uslublar bilan amalga oshiriladi.Ularning tana tuzilishi,suzgich pufaklari va boshqa tuzilishlar muhitga qarab moslashadi.
Baliqlar tana tuzilishiga qarab bir necha tiplarga bo’linadi:
1.Tarpedasimon-Yaxshi suzuvchi hamda suvning chuqurligiga yashovchilar:Bularga skumbriya,kefal,seldlar,akula,losos va boshqalar.
2.Strelosimonlar-Yaxshi suzuvchi hamda suv chuqurligida yashovchilar:sargan,shuka.
3.Ilonsimonlar-qamishzorlarda yashovchilar:ugri,morskiya ugli va boshqalar.
4.Lentasimonlar-yomon suzuvchilar:seldnoy karol.
5.Sharsimonlar-Tana tuzulishi sharsimon:bularga kuzovka,pinogori kiradi.
6.Yassisimonlar-bularga skatlar,morskoy chert va boshqalar.
Baliqlarning suzish jarayonida suvning qarshiligini yengish,uning tanasiga suvning ishqalanishidir.Ishqalanishni qulaylashtirish uchun,tana yuzasini moylovchi suyuqlik zarur.Ko’pchilik baliqlarning tanasida k’op miqdorda bakalsimon bezlar joylashgan.Shilimshiq moddalar baliqlarning tanasini suvning ishqalanishidan saqlaydi.Baliqlarning shilimshiq moddalari oqimdan va polisaxaridlardan iborat.
Suvning zichligi va yopishqoqligi suv tarkibidagi tuzlar va haroratga bog’liq.Suv tarkibidagi tuzlarning miqdori ko’paysa,suvning zichligi ortadi.Suvning harorati oshishi bilan (4ºdan yuqori),uning zichligi va yopishqoqligi kamayadi,ya’ni yopishqoqlik zichlikka nisbatan juda ham kamayadi.
Baliqlarning ma’lum chuqurliklarga yashashiga ulardagi suzish pufakchasidir.Ayrim baliqlarda suzgich pufaklari yo’q.Masalan:akula va skumbiyada suzgich pufaklari yo’q.Ular suzish jarayonlarini suzgich qanotlari orqali bajaradi.
Suvning zichligi toza suvlarda harorat 4°C da 1g/sm³ gat eng.Haroratning oshishi yoki kamayishi bilan suvning zichligi o’zgaradi.Suvning zichligi undagi erigan tuzlarning miqdori oshishi bilan 1,347 g/sm³ gacha boradi.Bunday sharoitda gidrobiontlarning yashash sharoiti o’zgaradi.Suvning yopishqoqligi –bir tananing ikkinchi tanaga nisbatan ko’rsatadigan qarshiligi.Yopishqoqlik birligi puaz(PZ).Puaz shunaqa yopishlikki,uning gradiyen tezligi 1sm/sek gat eng.1 sm oraliqda ikkita suyuqlik orasida ichki ishqalanish hosil bo’lib,unda 1 dinu (10ˉ³Nyuton)1sm² yuzadagi qavatlarning ishqalanishi.Suvning yopishqoqligi puazaning yuzdan biri-santipuaza(SPZ).Suvning 10° dagi yopishqoqligi 1,31 SPZ gat eng
Oqar suvlarda yashovchi baliqlarda maxsus moslanmalar shakllanadi.Oqar suvlarning tezligi asosan daryolardan,tog’lardan,tepaliklardan keladigan suvlarda yuqori bo’ladi.Suv oqimining tezligi baliqlar taqsimotidagi asosiy faktor hisoblanadi.Suv oqimiga qarab baliqlar ularda har xil formaga moslashadi. Tez oqar suvlarda baliqlarning moslashuvini hind olimi Xora(1930).Quyidagi to’rtta guruhga ajratgan:
1.Mayda turlar- to’xtab qolgan joylarda yashovchilar,ya’ni oqimlarning ostki qismida yashovchilar,ularning tuzilishi tez oqar suvlarda moslashgan emas.Bular bistryanka,bamskiy chulochik va boshqalar.
2.Yaxshi suzuvchilar-tez oqimga moslashganlar.Bularga losos,marinki,aziat va afrika usachi.
3.Mayda suv osti baliqlari-Bular toshlar orasida yashovchilar,toshlar orasida suzib yuruvchilar,bularga,golsti,peskar va boshqalar.
4.Suv osti materiallariga yopishib yashovchilar,suvning kuchli oqimi kamayishi bilan,ularda baliqlar ko’paya boshlaydi.Ular kuchli oqimga moslashgan emas.Ularning tez suzuvchilar emas,tana tuzulishi ham murakkab emas.