Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин

 f.e.n. Salman SÜLEYMANOV 
22 
Йер  будаг  ъцмляси  баш  ъцмлядян  сонра  эялир  вя  орадакы  иш  вя  йа 
щярякятин йерини, истигамятини билдирир. Йер будаг ъцмляси баш ъцмля иля бу 
баьлайыъылар васитясиля баьланыр. 
  ثيح
ُ ْ َ     щарада ки,  ثيح  نم
ُ ْ َ ْ ِ     щарадан ки, 
  ثيح ىلإ
ُ ْ َ
     щарайа ки,  امنيأ
َ ْ َ   щара олурса олсун. 
Сябяб будаг ъцмляси баш ъцмлядян сонра эялир вя онунла “она эюря 
ки,” “чцнки” мяналы  ذإ  ،  نأ  ذإ  ،  نأ  امب  ،  نلأ ،  امل
ْ
َ ْ
ِ
ﱠ
ﱠ
ﱠ
ِ
ِ
ِ      bağlayıcılarla bağlanır.                 
Нятиъя будаг ъцмляляри баш ъцмлядяки щярякятдян щасил олан нятиъяни 
эюстярир.  Нятиъя  будаг  ъцмляси  баш  ъцмлядян  сонра  эяляряк  она  ىتح
ﱠ َ              
баьлайыъысы васитясиля баьланыр. 
Мягсяд  будаг  ъцмляси  баш  ъцмляйя  фелин  арзу  формасы  иля  ишлянян 
ашаьыдакы баьлайыъыларла баьланыр. 
  
يكل  ،  نلا  ، ىتح
ْ َ ِ
ْ
ﱠ َ
  ـل   ،  يك   ،   اميك  ،  
ِ
ْ َ
َْ
 цчцн ки, ютрц ки. Вя онларын инкар 
вариантлары 
  ،  لايك  ،  لايكل  ،  لاأ  ،  لائل  
َ
َ
ْ
ْ
َ
ِ
ﱠ
ﱠ
َ
َ
 )
 يك
ْ َ
 +
 لا
(
цчцн, ютрц, эюря ки, -ма, -мя. 
Шярт будаг ъцмляси яксяр щалларда баш ъцмлядян юнъя эялиб онунла бу 
баьлайыъылар васитясиля ялагялянир. 
 )
 اذإ
 +
 ام
  (
  ، اذإ  ،  ام ذإْ
 )
 ـلَ
 +
 نإ
ْ ِ
 (
      نإ ،  نئل ،
ْ
ْ
ِ
ِ َ
 
Яэяр,    امثيح
ُ ْ َ   щарада  олурса  олсун  املكﱠُ  щяр  вахт  ки,  نم
ْ َ   Яэяр  ким,  ولْ        
яэяр. 
Эцзяшт будаг ъцмлясини баш ъцмляйя баьлайан баьлайыъылар бунлардыр:               
  نإِْ       -са да (-ся дя) щярчянд, ول و
ْ َ َ   щеч олмаса, نأ  عم
ﱠ
  анъаг, лакин, 
бунунла беля, نأ  مغر
ﱠ
  бахмайараг ки,  كلذ  مغر  (буна) бахмайараг. 
 
Баьлайыъы сюзляр 
 
Табели баьлайыъылар функсийасында адятян явязлик вя зярфляр чыхыш едир. 
Онлар  баьлайыъы  сюзляр  адланыр.  Баьлайыъы  сюзляр  кими  ян  чох  нисби 
явязликляр
 )
 يتلا
 (
   يذلا
 
щансы ки,  نم
ْ َ    ким,  نمل
ْ ِ    ким цчцн ки,  ام   ня, ня ки, امل   
ня цчцн ки, зярфляр      امنيح  -дыгда, -дикдя  заман, فيك  неъя,        
امفيك  неъя ки,  املك  щяр вахт ки) чыхыш едир. Баш ъцмлянин щяр щансы бир 
сюзцня  ишаря  етмяк  вя  ону  будаг  ъцмля  иля  гарышдырмагла  йанашы 
баьлайыъы сюзляр ъцмляляр арасында олан мцнасибяти мцяййянляшдирир. 

---

Qurani-Kərimdə hökmlərin illətinin nəslə təyin olunması 
23 
 
 
QURANİ-KƏRİMDƏ HÖKMLƏRİN İLLƏTİNİN 
NƏSLƏ TƏYİN OLUNMASI 
 
i.e.n. Mübariz CAMALOV
∗
 
 
 
XVIII  əsrdən etibarən  İslam dünyasında varlığını hiss etdirməyə 
başlayan müasirləşmə bugün demək olar tam hakimiyyətə nail olmuşdur. 
Mədəniyyət imperyalizmi olaraq da adlandırılması mümkün olan bu hadisə 
qarşısında İslam dünyası müasirləşməni bütünlüklə rədd edənlərdən, olduğu 
kimi qəbul edənlərə  qədər çox fərqli reaksiyalar göstərdi. Bunlar arasında 
müasirləşməni reallıq olaraq qəbul edib, onu nə rədd etmə, nə də bütünlüklə 
qəbul etmə yoluna getməyənlər də oldu. İslamın ümumbəşərlik xüsusiyyətini 
ön plana çıxaran bu cərəyan  İslam dininin hər cür siyasi, iqtidasi, ictimai, 
mədəni, və sair yeniliklərə qarşı problemi həll edici münasibəti olacağında 
israr etdilər. Bu yeni vəziyyətə qarşı Dinin əsas prinsiplərini qoruyaraq yeni 
yanaşma tərzləri gətirildi. Bütün bunların bir nəticə verdiyini tam olaraq 
söyləmək mümkün olmasa da, bu sahədəki araşdırmaların davam etdiyini və 
davam etməsi gərəkdiyini demək olar. 
Müasirləşməyə qarşı sağlam durma yanaşmanın sabit qədəmlərinin 
olmasına bağlıdır.  Şübhə yoxdur ki, müsəlman cəmiyyəti üçün Qurandan 
daha sağlam bir zəmin düşünülə bilməz. Quranın günümüz məsələlərinə 
xitab etməsininin  əsası isə buradakı hökmlərin qoyulma tərzinin doğru 
təhlilindən asılıdır. Bu təhlilin ölçü daşlarından biri də illət məfhumudur. Bu 
məqalədə illətin Quranla təyin olunması bəhsi mərkəzə alınmışdır. 
İslam dini ağıla böyük əhəmiyyət vermişdir. Qurani-Kərim və Sünnədə 
bunun çoxsaylı  dəlili mövcuddur. Ağlın  İslamdakı yerinin dini məsələlərin 
ağılla dərk olunması, dinin gətirdiyi hökmlərin ağıla zidd olmaması  və 
vəyhin hökm bildirmədiyi cüzi məsələlərdə  ağlın köməyi ilə hökm 
çıxarılması ilə  məhdud olduğunu söyləmək mümkündür. Ağlın müstəqil 
olaraq, yəni vəhy əsası olmadan şəri hökmlərin mənbəyi olması qəbul edilə 
                                                 
∗
 BDU İlahiyyat fakültəsinin müəllimi. 

---

 i.e.n. Mübariz CAMALOV 
24 
bilməz. Əks halda, İslam dininin ilahi olma xüsusiyyəti zədələnmiş olar və 
təhrif olunmuş ilahi dinlərin aqibəti İslam üçün də labud olar. 
İslam alimlərinin çoxu dini hökmlərin illətinin olduğunu qəbul edirlər 
(Bu məqalənin məqsədi illətlə bağlı ixtilaflar olmadığı üçün məsələnin 
təfsilatına burada yer vermirik). Yəni, Quran və Sünnənin  əhatə etdiyi 
hökmlər müəyyən bir səbəbə bağlıdır. Bu səbəblərin bir qismi ağılla dərk 
olunsa da, bir qismini ağlın anlaması mümkün deyildir. Ancaq, bəzi illətlərin 
ağılla dərk olunmaması onların illətlərinin olmadığı  mənasına gəlməz, 
əksinə, o hökmlərin də illətləri var, ancaq bunlar Allahın elmi daxilindədir. 
Çünki, İslam inancına görə, Allah hikmət sahibidir və hikmət sahibi olan bir 
yaradıcı da heç bir şeyi səbəbsiz yaratmaz; hökmlər də buna daxildir. 
Əsas mövzumuz olan Qurani-Kərimdəki hökmlərin illətə bağlanması və 
illətləri təyin etmənin yollarına keçməzdən  əvvəl “illət” termini haqqında 
məlumat vermək lazımdır.  İllət sözünün lüğət mənası “olduğu yerdə 
dəyişikliyə  səbəb olan”, “zəiflik” və “səbəb”dir. Bir termin kimi illətin 
müxtəlif tərifləri verilmişdir. Bu tərifləri əhatə edən ümumi bir tərif versək 
belə demək olar: “İllət hökmün qoyulmasına  əsas təşkil edən və varlığı 
hökmün varlığını, yoxluğu da hökmün yoxluğunu zəruri edən səbəb, hikmət, 
qayə, məna,  şərait və  vəsfdir”
1
. Tərifin mürəkkəb olması terminin 
mürəkkəbliyindən meydana gəlir. Buna görə də tərifdəki bəzi ünsürlərin izah 
edilməyə ehhtiyacı var. İlk olaraq qeyd etmək lazımdır ki, illət termini 
tərifdə qeyd olunan hökmün əsası, səbəbi, qayəsi,  şəraiti və  vəsfi kimi 
mənaların hər birini əhatə edir. Terminin bütün istifadələrində bu mənaların 
hamısı eyni anda nəzərdə tutulmaya bilər, ancaq bu mənaların hər birini 
ifadə etmək üçün illət terminindən istifadə etmək olar və edilmişdir. Burada 
tərifdəki mürəkkəbliyi qismən aradan qaldırmaq üçün səbəb və hikmət 
məfhumlarından qısaca bəhs etmək faydalı olacaqdır. 
Səbəb. Hökmün varlığı ilə məsələnin vəsfi arasındakı uyğunluğun ağılla 
dərk olunması  və obyektiv ölçülərə uyğun olması zamanı  səbəbdən 
danışmaq olar. Yəni, üsul alimlərinin illəti səbəb kimi görmələri ağılla dərk 
olunma əsasına bağlıdır və qiyasda əsas olaraq bu mənada illətdən danışılır. 
Hikmət. Hikmət isə  səbəbdən daha gizli, subyektiv və  şəraitə görə 
dəyişə bilən vəsfdir. Bir çox halda səbəbin dərk olunması mümkün olduğu 
                                                 
1
 Pəzdəvi, Üsul, III, 531; Səraxsi, Üsul, II, 301; Şatibi, Müvafaqat, I, 265. 

---