Азярбайъан милли елмляр академийасы

 
274
Gələcək zaman indikativ formaları  qəti təhriketmə, 
təkidli tələb mənalarını ifadə edə bilir. 
“I hate you”, Philip said to Mrs. Boines. He pulled away 
from her and run to the door, but she was there before him, 
she was old, but she was quick, “Mister, Mister”, she said 
“you’ll say you are sorry” (G.Greene) 
Təhriketmənin qətiliyi  Continuous  və  Indefinite indikativ 
(Present və Future) formalarına da xasdır.  
You’re going with me now! (= you go with me now!) 
You will be going with me now! (= go with me now!) 
Əmretmə modallığı başqa formalarla ifadə oluna bildiyi 
kimi, onun özü də başqa modal mənaları ifadə edə bilir. 
Məsələn: 
“Don’t be a fool”  təhriketmə cümləsi  “You are fool” 
deməkdir. 
Təhriketmə modallığı bildirən söz və ifadələr təkcə sintak-
sisin faktı olmaqla məhdudlaşmır. Onlar dilin leksik və qram-
matik (morfoloci) sistemlərinin zənginləşməsində də mühüm 
rol oynayırlar. Məsələn, Azərbaycan dilində  təhriketmə 
modallığı zəminində yaranmış bir sıra söz və ifadələr vardır 
ki, onlarda modal məna zəifləyib aradan çıxmış, bunun 
əvəzində onlarda andiçmə, alqış, qarğış  və  nəzakət 
mənaları meydana gəlmişdir. Bunlardan bəzilərini qeyd edə 
bilərik: 
Nəzakət ifadələri: qadan alım, dərdin alım, başına 
dönüm, ayağının altında ölüm, canın sağ olsun, başın sağ 
olsun və s. 
Andiçmə ifadələri: sən öl, mən ölüm, dünya işığına həsrət 
qalım (əgər yalan deyirəmsə). 
Qarğış bildirən ifadələr: başın batsın, canın çıxsın, gözün 
çıxsın, qıçın sınsın,  əlin qurusun, dilin yansın, ağzına qaya 
dəysin və s. 
Beləliklə,biz görürük ki, əmretmə modallığı bildirən söz və 
ifadələr dil sistemi və nitq aktlarında nominativlik və 
kommunikativlik baxımından mühüm yer tutur. 
 
3.5. Şərt modallığı. 
Şərt modallığı müəyyən hal və hərəkətin baş verməsinin, 
yaxud baş tutmasının asılı olduğu ilkin şərtləri ifadə edir. 

---

 
275
Şərt modallığının reallaşması üçün əsasən tabeli 
mürəkkəb cümlə tipi lazım gəlir: budaq cümlədə müəyyən 
şərt, baş cümlədə isə həmin şərtə bağlı olan hal-hərəkət öz 
ifadəsini tapır. Şərt modallığı ingilis dilində felin şərt şəkli ilə, 
Azərbaycan dilində isə felin şərt  şəkli və  əgər  şərt 
bağlayıcısı ilə ifadə olunur. Azərbaycan dilində  şərt 
mənasının  əgər bağlayıcısı  və felin şərt  şəkli ilə ifadəsini 
şərt şəklinin analitik forması hesab etmək olmaz. Ona görə 
ki, birincisi, əgər bağlayıcısı olmadan da ifadə oluna bilər. 
Azərbaycan dilində  şərt mənası isə bağlaması  və onun 
ixtisar formaları ilə  də ifadə olunur. Bu bağlama təkcə fel 
formalarına deyil, adlarla, predikativlərlə  də  işlənərək, 
onların bildirdiyi keyfiyyətləri müəyyən  şərtə bağlayır. 
Beləliklə, biz görürük ki, şərt modallığının ifadə vasitələri də, 
üsulları da müxtəlifdir. İndi isə bunlardan bəzilərini nəzərdən 
keçirək. 
1.  Şərt modallığı felin şərt  şəkli ilə ifadə olunur. İngilis 
dilində bu, analitik yolla (şərt bağlayıcısı - əsas fel), 
Azərbaycan dilində isə sintetik yolla ifadə olunur. Məsələn: 
If you are using any medical treatment, consult your 
doctor to ensure that the treatment won’t affeet adversely 
“Əgər siz hansı isə tibbi müalicədən istifadə etmisinizsə, 
həkimlə məsləhətləşib – görün, onun əks təsiri yoxdur ki”. 
If you have either cake or cookies, you will get sick “Əgər 
sən ya piroq, ya da peçenye götürsən (yesən), 
xəstələnərsən (xəstələnəcəksən)”. 
Qara bax, qara – gör, necə yağır! Çıxsan bayıra, məni də 
çağır! (Uşaq şeri). 
Xalamdan bir dilək diləyəcəyəm: versə  də, sağ olsun, 
verməsə də (Məsəl). 
Sabah allah qoysa da uçacam, qoymasa da (Lətifə). 
Bu, potensial şərtdir, o, həyata keçə  də bilər, keçməyə 
də. 
2.  Şərt modallığı  həyata keçməsi mümkün olmayan 
hərəkətləri də bildirir. O, ingilis dilində felin mümkünat növü 
ilə, Azərbaycan dilində isə  şərt  şəklinin mürəkkəb forması 
ilə, başqa sözlə desək, keçmişə aid olan şərt forması ilə 
ifadə olunur. Məsələn: 

---

 
276
If she had brother, I would have seen him “Əgər onun 
(qızın) qardaşı olsaydı, mən onunla görüşmüş olardım”. 
3. Şərt modallığı təkcə bir ünsürlə deyil, bir neçə ünsürlə 
də ifadə oluna bilir. Biz yuxarıda bunu versə - verməsə söz 
formalarının timsalında gördük. Bu cür qoşa şərt təkcə eyni 
sözün müxtəlif formaları ilə yox, ayrı – ayrı leksik vahidlərlə 
də ifadə olunur. Məsələn:  
Ağlasan ağlaram, gülərəm gülsən. (S. Rüstəm). 
Ölürsə, yer bəyənsin; qalırsa, el bəyənsin (Məsəl). 
4.  Şərt modallığı göstəricisi adlarla, predikativlərlə ifadə 
olunan xəbərlə də işlənə bilir. Məsələn: 
If necessary use water based lubricants “Zəruridirsə 
(vacibdirsə), yağlov sudan istifadə edin”. 
Mənim orda olmağım vacibdirsə (lazımdırsa), mən də 
gəlim. 
O odursa, mən də mənəm. 
O, Keyxosrovdursa, biz də Əfrasiyabıq (Nizami Gəncəvi, 
Xosrov və Şirin). 
5.  Şərt modallığı  şərtlər silsiləsi  şəklində  də  işlənə bilir. 
Məsələn: 
No, if we were together all this time, I’d to resent quitting 
my work whenever he decided to come home: And he’d get 
to resent my resenting quitting my work. And besides if we 
lived (!) all the time, he wouldn’t quit early. And I’d get 
resent that he worked late. And then, if we were together all 
the time, it wouldn’t be a holiday and he’d expect me to 
cook him dinner. And I’d resent cooking dinner, every night, 
he be happy with a cheese sandwich, as I am. And, of 
course he’d expect me to do the marketing (Marlin French. 
The Bleeding Heart). “Yox, əgər biz həmişə bir yerdə 
(olmuş) olsaydıq, o, evə  gəlməyi qərara alan kimi işdən 
getmək mənə xoş  gəlməzdi. Və  mənim işdən getmək 
istəmədiyim də ona xoş  gəlməzdi. Və, bundan başqa, biz 
həmişə bir yerdə olsaydıq, onun özü də  işini tez 
qurtarmazdı. Və onun uzun müddət işləməsi də  mənə xoş 
gəlməzdi. Və, sonra, biz həmişə bir yerdə olsaydıq, mənim 
bir dəqiqə də sərbəst vaxtım olmazdı və o mütləq istərdi ki, 
mən ona xörək bişirim. Və hər axşam bunu etmək mənə xoş 
gəlməzdi və o, əlbəttə, mənim kimi pendir – çörəyə qane 

---