42
Burjua úԥrqúünaslar aras nda elԥ tԥdqiqatç lar da vard r ki,
onlar Azԥrbaycan xürrԥmilԥrinin hԥrԥkat n elmi surԥtdԥ tԥhlil
etmԥdԥn Babԥkin fԥaliyyԥtinԥ subyektiv surԥtdԥ heyran olurlar. Bu
halda hԥmin tarixi hadisԥnin elmi tԥhlili deyil, yaln z ona verilԥn
qiymԥt yax n olur vԥ Babԥkin bütün ԥzԥmԥtini dԥrk etmԥyԥ kömԥk
edir. Mԥsԥlԥn, Bernard Lüis Babԥki "bidԥtçi" hesab etsԥ dԥ, göstԥrir
ki, o "böyük hԥrbi vԥ siyasi istedada malik bir adam"
1
olmuúdur.
R.Dozi Babԥki "cԥsur mübariz"
2
adland r r. Lakin Babԥkԥ layiq
oldu÷u qiymԥti verԥn burjua tԥdqiqatç lar azd r. Buna görԥ dԥ
babԥki-xürrԥmilԥr hԥrԥkat haqq nda úԥrqúünaslar n ԥksԥriyyԥti
tԥrԥfindԥn elmi ԥdԥbiyyatda yarad lm ú yanl ú tԥsԥvvür hԥlԥlik
üstünlük tԥúkil edir
3
.
ølk dԥfԥ bilavasitԥ Babԥk haqq nda yazan xarici burjua
úԥrqúünas Qustav Flyugel
4
olmuúdur. O, ibn ԥn-Nԥdimin
"Fihrist"inin mԥtnini nԥúr etmԥklԥ Avropada ilk dԥfԥ "Babԥkin
meydana gԥlmԥsi vԥ tԥúԥkkülü mԥsԥlԥsini ayd nlaúd rma÷a vԥ
belԥliklԥ, Babԥkin úԥxsiyyԥti, istedad vԥ ç x úlar haqq nda düzgün
f kir yeritmԥk üçün imkan yaratma÷ "
5
qarú s na mԥqsԥd qoymuúdu.
Lakin Flyugelin mԥqalԥsi nԥ qԥdԥr ԥhԥmiyyԥtli olsa da, onun müԥllif
orta ԥsrlԥr ԥrԥb vԥ fars müԥlliflԥrinin Babԥkԥ verdiklԥri qiymԥtin
tԥsiri alt na düúmԥkdԥn yaxa qurtara bilmԥmiúdir. Q.Flyugel Babԥki
vԥ onun ard c llarm düúmԥnԥ qarú rԥhmsiz olmaqda vԥ özünԥ tabe
olan ԥrazidԥ tԥxribat törԥtmԥkdԥ ittiham edir. Vaxtilԥ
Z.ø.Yampolskinin qeyd etdiyi kimi, A.Müller dԥ Babԥki vԥ
xürrԥmilԥri Xilafԥt daxilindԥ "ԥn dԥhúԥtli qar ú ql q" salmaqda
tԥqsirlԥndirir; hԥm dԥ Müllerin f krincԥ, bütün bu "qar ú ql q" ilԥ eyni
zamanda "hԥdsiz fikir az÷ nl ÷ gözԥ çarp rd "
6
. E.Braun özünün
1
B.Lewis. The Arabs in History. London, 1950, p.103.
2
R.Dozy. Essai sur l'histoire de l'Islamique. Paris, 1874, p.246.
3
Z.M.Bünyadov. "Xürrԥm" termini haqq nda, sԥh. 45-52.
4
G.Flügel. Bahek, Seine Abstammung und Erstes Auftreten, 1869, p.531-
542.
5
Yenԥ orada, sԥh. 531.
6
Ⱥ.Ɇɸɥɥɟɪ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɢɫɥɚɦɚ, ɬ. II, ɫɬɪ. 183, 195, 237; Ɂ.ɂ.əɦɩɨɥɶɫɤɢɣ.
43
"Fars ölkԥsinin ԥdԥbi tarixi" ԥsԥrindԥ xürrԥmilԥrԥ vԥ Babԥkԥ geniú
yer vermiúdir
1
. E.Braun bu ԥsԥrindԥ ibn ԥn-Nԥdimin "Fihrist”indԥ
Babԥk vԥ onun ard c llar haqq nda olan fԥslin mԥzmununu eynilԥ
tԥkrar edir.
Babԥk haqq nda yazan müasir úԥrqúünaslardan E.Rayt
göstԥrmԥk laz md r. Onun mԥqalԥsindԥ Babԥk haqq nda, hԥmçinin
Xilafԥt ordusunun baú komandan Afúinin yüksԥliúi vԥ süqutu
haqq nda, Babԥk, Afúin vԥ Mԥzyar aras ndak qarú l ql münasibԥtlԥr
haqq nda ibn ԥn-Nԥdimdԥn vԥ digԥr tarixçilԥrdԥn götürülԥn faktlar
obyektiv surԥtdԥ úԥrh edilmiúdir
2
.
Çex alimi ørji Çeypek Babԥk haqq nda icmal mԥqalԥsi dԥrc
etmԥmiúdi
3
. V.Minorski dԥ xürrԥmilԥrԥ vԥ Babԥkԥ müԥyyԥn diqqԥt
yetirmiúdir
4
.
Öz ԥsԥrlԥrindԥ Babԥkin rԥhbԥrlik etdiyi xürrԥmilԥr hԥrԥkat
mԥsԥlԥsinԥ toxunan müasir ԥrԥb tarixçilԥrindԥn misirli Hԥsԥn
øbrahim Hԥsԥni vԥ øraq alimi Ԥbd ül-Ԥziz ԥd-Durinini göstԥrmԥk
olar. Hԥsԥn øbrahim Hԥsԥn Xilafԥtin sosial-iqtisadi tarixinԥ dair
böyük bir ԥsԥrin müԥllifidir. Ԥrԥb burjua millԥtçiliyinin nümayԥndԥsi
olmaq etibarilԥ, o, mümkün olmayan bir úeyi - xԥlifԥlԥrin vԥ onlar
ԥhatԥ edԥnlԥrin mԥnԥvi tԥmizliyini vԥ qüsursuzlu÷unu sübut etmԥyԥ,
tarix qarú s nda onlar n üzünü a÷artma÷a cԥhd edԥrԥk, Xilafԥtin
bütün düúmԥnlԥrini, xüsusilԥ dԥ xürrԥmilԥr hԥrԥkat na heç bir elmi
tԥhlil vermԥdԥn Babԥki vԥ xürrԥmilԥri bԥdnam edir
5
. Ԥd-Duri
xürrԥmilԥrԥ vԥ Babԥkԥ daha ciddi yanaúaraq, "Birinci Abbasilԥr
dövrü" ԥsԥrindԥ etiraf edir ki, bu hԥrԥkat Abbasilԥr xilafԥtinin
müqԥddԥrat üçün ԥn tԥhlükԥli olub, öz vüsԥtinԥ görԥ Xilafԥt
ȼɨɫɫɬɚɧɢɟ Ȼɚɛɟɤɚ, ɫɬɪ. 7.
1
E.Braun. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 247, 313-315, 323-330.
2
E.Rayt. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, 1948, Jfe 1, sԥh. 43-59, M° 2, sԥh. 124-131.
3
J.Ceipek. Babek, muz pred kterym setrasli chalifore. Praha, 1952, ʋ s.163-
164
4
V.Minorsky. Caucasica, IV, BSOAS, XV/3, 1953.
5
Hԥsԥn øbrahim Hԥsԥn. Tarix ԥl-islam-ԥs-siyasiy vԥ-d-diniy vԥ-s-sԥqԥf y
vԥ-l-ictima'iy, c. II, ԥl-Qahirԥ, 1953, sԥh. 95-98
44
ԥleyhinԥ bundan ԥvvԥlki hԥrԥkatlar n heç biri ilԥ müqayisԥyԥ
gԥlmԥz
1
.
Müasir øran tԥdqiqatç lar xürrԥmilԥr vԥ Babԥk haqq ndak
tԥdqiqatlar nda sübut etmԥyԥ çal ú rlar ki, istԥr xürrԥmilԥr, istԥrsԥ dԥ
Babԥkin özü s rf ørana mԥxsus hadisԥ imiú. Paniranizm mövqelԥrindԥ
duran Q.X.Sadiqi
2
, Abbas Xԥlili
3
vԥ baúqalar kimi tԥdqiqatç lar belԥ
bir f kir yürüdürdülԥr ki, Azԥrbaycan hԥmiúԥ oldu÷u kimi indi dԥ
øran vilayԥtlԥrindԥn biri oldu÷una görԥ Babԥkin rԥhbԥrlik etdiyi
xürrԥmilԥr hԥrԥkat Abbasilԥr xilafԥtinԥ qarú Iran azadl q hԥrԥkat n n
ԥn parlaq tԥzahürüdür. ønqilabdan ԥvvԥlki burjua tarixçilԥri babԥkilԥr
vԥ xürrԥmilԥr tarixindԥn yazarkԥn özlԥrinin demԥk olar, bütün xarici
hԥmkarlar kimi burjua subyektivizmi mövqelԥrindԥ duraraq bu
hԥrԥkat n bütün mütԥrԥqqi cԥhԥtlԥrini heçԥ ç xarm ú, xürrԥmilԥrin o
dövrün xüsusiyyԥtlԥrindԥn do÷an mԥnfi cԥhԥtlԥrini qԥsdԥn gözԥ
çarpd rm ú, onlar "qad nlar kommunistcԥsinԥ ictimailԥúdirmԥkdԥ"
ittiham etmԥk üçün bԥhanԥlԥr axtarma÷a cԥhd etmiúlԥr. Tarixçilԥrdԥn
Leo
4
vԥ Y.A.Manandyan
5
mԥhz belԥ tԥdqiqatç lardand r; onlar orta
ԥsr müԥlliflԥrinin yolu ilԥ gedԥrԥk, xürrԥmilԥri vԥ Babԥki fars
üsyanç vԥ tԥriqԥtçilԥri adland r rlar. Mԥúhur bizansúünas
A.A.Vasilyev özünün böyük ԥsԥrindԥ
6
Azԥrbaycan xürrԥmilԥri
hԥrԥkat na nisbԥtԥn obyektiv qiymԥt verԥrԥk, Babԥkin illԥr boyu
davam etmiú Xilafԥtԥ qarú etdiyi vԥ Xilafԥtԥ böyük maddi ziyan vԥ
insan tԥlԥfat verԥn q z÷ n mübarizԥsini iú qland r r.
Sovet tarixúünasl ÷ nda babԥkilԥr tarixinԥ ilk dԥfԥ
toxunanlardan biri P.K.Juze
7
olmuúdur. Xürrԥmilԥr haqq nda öz ԥsas
müddԥalar vԥ f kirlԥrinin yanl ú olmas na baxmayaraq P.K.Juze
1
Ԥbd ԥl-Ԥziz ԥd-Diiri. Ԥl-ԥsr ԥl-Abbasiy ԥl-ԥvvԥl. Ba÷dad, 1945, sԥh. 335-
336.
2
G.H.Sadighi. Les Mouvements Religieux iraniens. Paris, 1938.
3
Abbas Xԥlili. øran vԥ øslam, Tehran, 1336 h.
4
Ʌɟɨ. ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɪɦɟɧɢɢ, ɬ.II, ȿɪɟɜɚɧ, 1947, ɫɬɪ. 347.
5
Y.A.Manandyan. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 3, 4, 21, 22.
6
Ⱥ.Ⱥ.ȼɚɫɢɥɛɟɜ. ȼɢɡɚɧɬɢɹ ɢ ɚɨɚɛɵ. ɋɉɛ., 1900.
7
ɉ.Ʉ.ɀɭɡɟ. ɉɚɩɚɤ ɢ ɩɚɩɚɤɢɡɦ, Ȼɚɤɭ, 1921, ɫɬɪ. 204-216.
Dostları ilə paylaş: |