48
II FԤSøL
AZԤRBAYCAN ԤRԤB øSTøLASI
ԤRԤFԤSøNDԤ
I.
VI ԥsrin ax rlar vԥ VII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ
49
siyasi vԥziyyԥt
VII ԥsrin baúlan÷ c nda tԥqribԥn bütün Orta ùԥrq, o cümlԥdԥn
Zaqafqaziya bir-biri ilԥ çԥkiúԥn iki qüdrԥtli rԥqib dövlԥt - Bizans ilԥ
Sasanilԥr øran aras nda bölüúdürülmüúdü.
Ümumi ad "Arran" (Albaniya, A÷vank) olub, yar mmüstԥqil,
ԥmirlik vԥ ya padúahl q úԥklindԥ ørandan as l olan Azԥrbaycan n
úimal rayonlar daim öz daha güclü qonúular vԥ xԥzԥrlԥrin
1
iú÷alç l q
hücumlar na mԥruz qalm úd r; bu iú÷alç lardan hԥr biri Arran xalq n
kölԥ hal na salma÷a, onun torpaqlar n vԥ tԥbii sԥrvԥtlԥrini qarԥt
etmԥyԥ cԥhd edirdi. Bu úԥraitdԥ Arran çox vaxt gah bir, gah digԥr
güclü qonúudan siyasi vԥ iqtisadi cԥhԥtdԥn as l vԥziyyԥtdԥ olmuúdur.
Bir ԥyalԥt (kustak) kimi Sasanilԥr imperiyas tԥrkibinԥ daxil
olmuú Azԥrbaycan n cԥnub rayonlar da Bizans ilԥ øran aras nda tez-
tez baú verib bԥzԥn on illԥrlԥ davam edԥn da÷ d c müharibԥlԥr
nԥticԥsindԥ çox mԥhrumiyyԥtlԥrԥ qatlaúm úd r.
VI ԥsrin ax rlar nda hԥm Azԥrbaycan, hԥm dԥ Arran Sasanilԥr
imperiyas n n tԥrkibinԥ daxil olub øberiya vԥ Ermԥnistanla birlikdԥ
imperiyan n dörd inzibati vahidindԥn biri olan ùimal caniúinliyi
(Qafqaz kustak )
2
tԥúkil edirdilԥr. øran n inzibati bölgüsü haqq ndak
mԥlumata ԥd-Dinԥvԥridԥ rast gԥlirik: "Kisra Ԥnuúirԥvan ölkԥni dörd
yerԥ (hissԥyԥ) böldü vԥ bunlardan hԥr biri bir nԥfԥr rԥis tԥrԥfindԥn
idarԥ olunurdu. Dörd hissԥdԥn biri Xorasan, Sicistan vԥ Kirmandan,
o birisi - øsfahan, Qum, Cibԥl, Azԥrbaycan vԥ Ermԥnistandan,
üçüncüsü - Fars, ԥl-Ԥhvaz vԥ ԥl-Bԥhreyn, dördüncüsü – øraqdan
tutmuú Rum ölkԥsinin sԥrhԥdinԥdԥk uzanan yerlԥrdԥn ibarԥt idi"
3
.
Lakin pԥhlԥvi mԥnbԥlԥrindԥn istifadԥ etmiú Tԥbԥrinin (ԥt-
Tԥbԥrinin) qԥdim ԥrԥb müԥlliflԥrindԥn verdiyi mԥlumatda deyilir ki,
imperiyan n dörd ԥyalԥtԥ (kustaka) bölünmԥsi hԥlԥ I Xosrovdan
1
Ⱥ.ɘ.əɤɭɛɨɜɫɤɢɣ. ɂɛɧ Ɇɢɫɤɚɜɟɣɯ ɨ ɩɨɯɨɞɟ ɪɭɫɫɨɜ ɜ Ȼɟɪɞɚ'a ɜ 332
(943/944 ɝ. ɧ.ɷ.). BB, ɬ.XXIV, 1926, ɫɬɪ. 74.
2
ɋ.Ɍ.ȿɪɟɦɹɧ. Ɏɟɨɞɚɥɶɧɵɟ ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹ Ʉɚɪɬɥɢ ɜ ɩɟɪɢɨɞ ɦɚɪɡɛɚɧɫɬɜɚ
(532-627 ɝɝ.), ɫɬɪ.3.
3
Ԥd-Dinԥvԥri.
50
ԥvvԥl mövcud idi; Xosrov taxta ç xandan sonra "øran n dörd ölkԥsini
idarԥ edԥn dörd Sepԥhbudԥ mԥktub göndԥrdi". Mԥktublardan biri
"Azԥrbaycan, Ermԥnistan vԥ qonúu ölkԥlԥrin Sepԥhbudu Zԥdüyyԥ ibn
ԥn-Nahiracana göndԥrilmiúdi"
1
.
I Xosrova qԥdԥr Sepԥhbud adlanan baú hԥrbi rԥis vԥzifԥsini
bir nԥfԥr daú y rd . I Xosrov bu vԥzifԥni dörd nԥfԥr aras nda böldü:
"ùԥrq, yԥni Xorasan vԥ qonúu torpaqlar Sepԥhbudu, Qԥrb (Mԥ÷rib)
Sepԥhbudu, Cԥnub (Nimruz), yԥni Yԥmԥn Sepԥhbudu, Azԥrbaycan
vԥ qonúu torpaqlar, yԥni Xԥzԥrlԥr Sepԥhbudu"
2
.
Kustaklar daha x rda vahidlԥrԥ bölünürdü vԥ bu vahidlԥrdԥn
hԥr biri tarixԥn ԥmԥlԥ gԥlmiú ԥrazi vԥ etnik úԥraitԥ uy÷un olaraq az-
çox müstԥqil vilayԥtdԥn (úԥhԥrdԥn) ibarԥt idi. ùimal kustak na 13
belԥ vilayԥt (úԥhԥr), o cümlԥdԥn Azԥrbaycan (Atrpatakan),
Ermԥnistan (Ԥrmԥn), øberiya (Varçan), Arran (Ran), Balasakan,
Sisakan vԥ digԥr vilayԥtlԥr (Mukan, Deylԥm, Dԥmavԥnd, Ruyan,
Amul vԥ s.) daxil idi
3
.
øbn Xordadbeh tԥsdiq edir ki, Qԥrbi vԥ ya ùimal vilayԥtlԥri
Sasanilԥr imperiyas n n dörddԥ bir hissԥsini tԥúkil edirdi vԥ
Azԥrbazqansepԥhbud adlanan ölkԥ ùimal Sepԥhbudunun hakimiyyԥti
alt nda idi; bu hissԥyԥ Azԥrbaycan, Ermԥnistan, Rey, Arran vԥ
baúqalar daxil idi
4
. Padúahlara verilԥn adlardan dan úan ibn
Xordadbeh bildirir ki, hԥlԥ I Ԥrdԥúir (224-241) Azԥrbaycan,
Ermԥnistan vԥ digԥr ölkԥ padúahlar na úah ad vermiúdi, mԥsԥlԥn,
Azԥrbazqan úah, ùiryan úah, Baraúkan úah (Azԥrbaycanda), Allan úah
(Mukan), Ԥrmԥnian ùah, Filan úah vԥ i.a
5
. Mitilenli Zaxarinin Suriya
1
Ԥt-Tԥbԥri, I, 892-894. Müqayisԥ et. Th.Nöldeke. Geschichte der Perser
und Araber zur zeit Sasaniden, p. 152-153; A.Chrlstensen. L´Iran sons la
Sassanides, Paris, 1936, p. 134, 1358-359; ɇ.ȼ. ɉɢɝɭɥɟɜɫɤɚɹ. Ƚɨɪɨɞɚ ɂɪɚɧɚ ɜ
ɪɚɧɧɟɦ ɫɪɟɞɧɟɜɟɤɨɜɶɟ, Ɇ.-Ʌ, 1956 ɫɬɪ.169-173.
2
Ԥt-Tԥbԥri, I, 89.
3
Ⱥɪɦɹɧɫɤɚɹ ɝɟɨɝɪɚɮɢɹ, VII ɜ, ɫɬɪ, 58, b a x ȼ.Ƚ. Ʌɭɤɨɧɢɧ. ɂɪɚɧ ɜ
ɷɩɨɯɭ ɩɟɪɜɵɯ ɫɚɫɚɧɢɞɨɜ, ɫɬɪ, 19-24; J.Manquart. Eransahr nach der geographie
der Ps.Moses Xorenaçi. Berlin, 1901, p. 108-136.
4
øbn Xordadbeh, 118-119.
5
øbn Xordadbeh, 17-18.
51
xronikas nda Zaqafqaziyada yerli hakimlԥrin oldu÷u haq nda
mԥlumat vard r. "Bu úimal tԥrԥfdԥ (Zaqafqaziyada - Z.B.) beú dindar
xalq vԥ onlar n 24 yepiskopu vard r. Onlar n katolikosu øran
Ermԥnistan n n böyük úԥhԥri olan Dvindԥdir. Qurzan da Ermԥnistan
torpa÷ ndad r, onlar n dili yunan dilinԥ oxúay r, onlar n øran úah na
tabe olan xristian padúah vard r. Arran n da öz torpa÷ , öz daxili,
dindar vԥ xaçpԥrԥst xalq vard r, onlar n da øran úah na tabe olan
padúah vard r"
1
.
Azԥrbaycan bu ùimal caniúinliyindԥ mühüm strateji mövqe
tutaraq, imperiyaya girԥn yollar hԥm úimalda xԥzԥrlԥrdԥn, hԥm dԥ
qԥrbdԥ Bizansdan qoruyurdu. Xԥzԥrlԥr Arran vԥ Azԥrbaycana
baúqalar na nisbԥtԥn tez-tez basq n edirdilԥr, buna görԥ dԥ Sasani
úahlar öz sԥrhԥdlԥrini möhkԥmlԥndirmԥyԥ son dԥrԥcԥ ԥhԥmiyyԥt
verirdilԥr.
"A÷van tarixi"ndԥ Sasani úahlar ndan II ùapurun (309-379)
hökmranl ÷ zaman xԥzԥrlԥrin tԥqribԥn 350-ci ildԥ Arrana basq n
haqq nda anaxronik mԥlumat vard r: "Külli miqdarda xԥzԥr Çoqa
qap s ndan keçib, bizim ölkԥyԥ girmiúdi. ùapur Assuriya, Xorasan vԥ
Xarԥzmdԥn says z-hesabs z ordu vԥ Atrpatakan
2
ԥyalԥtindԥn çoxlu
qoçaq iranl lar (azԥrbaycanl lar - Z.B.), albanlar vԥ Qafqaz
da÷lar n n vԥhúi xalqlar ndan 12 tayfa toplay b bu böyük qüvvԥ ilԥ
yürüúԥ baúlayaraq, onlar n qarú s na ç xd "
3
.
Lakin xԥzԥrlԥrԥ qarú ciddi tԥdbir görԥn ilk øran úah I Qubad
(Kavad - 446-531-ci illԥr) idi; onun sԥrkԥrdԥlԥrindԥn biri
Dinavԥrԥdԥk gԥlib ç xan xԥzԥrlԥri tԥqib edԥrԥk, Curzan (Gürcüstan)
vԥ Arran onlardan geri ald . "O, Arran ölkԥsinԥ daxil oldu vԥ ԥr-Ras
1
The Chronicle of Zachariah of Mitylene, p. 327-328; hԥmçinin b a x; ɂɡ
ɋɢɪɢɣɫɤɨɣ ɯɪɨɧɢɤɢ Ɂɚɯɚɪɢɹ Ɇɢɬɢɥɟɧɫɤɨɝɨ, ɫɬɪ. 114; müqayisԥ et: Adons. Sitat
gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 219.
2
Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. "ɂɡ ɯɪɚɛɪɵɯ ɩɟɪɫɨɜ ɨɛɥɚɫɬɢ ɚɪɦɹɧɫɤɨɣ
Ⱥɬɪɩɚɬɚɤɚɧɚ".
3
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 80-81/62; Müqayisԥ et: JI.M. Ɇɟɥɢɤɫɟɬ-Ȼɟɤ.
ɏɚɡɚɪɵ ɩɨ ɞɪɟɜɧɟɚɪɦɹɧɫɤɢɦ ɢɫɬɨɱɧɢɤɚɦ ɜ ɫɜɹɡɢ ɫ ɩɪɨɛɥɟɦɨɣ Ɇɨɢɫɟɹ
ɏɨɪɟɧɫɤɨɝɨ, ɫɬɪ. 112 vԥ b.; Ɇ.ɂ.Ⱥɪɬɚɦɨɧɨɜ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɯɚɡɚɪ, Ʌ., 1936 ɫɬɪ. 116.
Dostları ilə paylaş: |