Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
55 Bizans ilԥ Sasani imperiyas aras nda Arran ԥlԥ keçirmԥk üstündԥ gedԥn mübarizԥdԥ tԥkcԥ siyasi deyil, iqtisadi mԥqsԥd dԥ güdülürdü. Bu mübarizԥnin ԥn q z÷ n ça÷ nda úimaldan xԥzԥrlԥr vԥ digԥr köçԥri xalqlar Bizans n kömԥyinԥ gԥldilԥr, çünki onlar Arran vԥ Azԥrbaycan n zԥngin úԥhԥrlԥri hesab na varlanma÷a can at rd lar. Mԥnbԥlԥrdԥ yadellilԥrin basq nlar dövründԥ Azԥrbaycan xalqlar n n dözdüyü mԥhrumiyyԥt vԥ çԥkdiyi mԥúԥqqԥtlԥr haqq nda da, müxtԥlif iú÷alç lar n zülmünԥ qarú onlar n qԥhrԥmanl q mübarizԥsi haqq nda vԥ bu mübarizԥnin iú÷alç lar üçün çox böyük güc sԥrf etmԥk vԥ çoxlu hԥrbi qüvvԥ sԥfԥrbԥrliyԥ almaq bahas na baúa gԥldiyi haqq nda mԥlumat verilir. Bizansl Menandr n "Tarix"indԥn mԥlum olur ki, Bizans sԥrkԥrdԥlԥri Arran torpa÷ nda istԥdiklԥri kimi a÷al q edԥrԥk, adamlar tutub girov saxlay r, ölkԥnin xalqlar n öz bildiklԥri kimi bir yerdԥn baúqa yerԥ köçürür, ölkԥni var-yoxdan ç xar rd lar. Mԥsԥlԥn, 586-c ildԥ Bizans ilԥ øran müharibԥlԥrinin birindԥ "Roma" (Bizans - Z.B.)
icԥrisindԥn adamlar tutub girov saxlad lar, sabirlԥri vԥ albanlar Kirin (Kür çay n n - Z.B.) bu tԥrԥf nԥ keçmԥyԥ vԥ bundan sonra Roma ölkԥsindԥ qalma÷a mԥcbur etdilԥr" 1 .
son müharibԥ 603-cü ildԥ II Xosrovun yürüúü ilԥ baúlanm úd . Bizansa qarú müharibԥ iranl lar üçün ԥlveriúli keçirdi vԥ onlar bir neçԥ il ԥrzindԥ çoxlu vilayԥt tutma÷a vԥ imperiyan n paytaxt Konstantinopolun 2 özünԥ yax nlaúma÷a nail olmuúdular. 62-63; ɇ.Ⱥɤɢɧɶɹɧ. Ɇɨɜɫɟɫ Ⱦɚɫɯɭɪɚɧɰɢ. ”ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ”, ɫɬɪ. 576; C.J.F.Dowset. The Albanian chronicle..., p. 477. 1 L.Dindorf us. Historici Graeci Minores, I, p. 80, 83; Bizans tarixçilԥri, sԥh. 411-412. 2 Sh. Lebeau. Histoire du Bas-Empire, v. XI, Paris, 1 830; Ɏ.ɂ.ɍɫɩɟɧɫɤɢɣ. ɂɫɬɨɪɢɹ ȼɢɡɚɧɬɢɣɫɤɨɣ ɢɦɩɟɪɢɢ, ɬ. I, JI., 1927, 56 610-cu il oktyabr n 5-dԥ ørakli 1 Bizans taxt na ç xd . O, II Xosrov ilԥ bar ú ÷a girmԥyԥ cԥhd etdi, lakin Xosrov romal larla nԥinki bar ú q ba÷lamad , hԥtta digԥr vilayԥtlԥri dԥ onlar n ԥlindԥn ald . "øranl lar o vaxtadԥk (622-ci ilԥdԥk - Z.B.) Pont 2 sahilindԥn úԥrqdԥki bütün Roma torpaqlar n tutdular". øranl lar n müvԥffԥqiyyԥtlԥri 623-cü ilԥdԥk davam etdi. Hԥmin il ørakli iranl lar üçün ԥlveriúli olan bir bar ú q ba÷lama÷a II Xosrovun raz l q vermԥdiyini gördükdԥ böyük bir ordu toplay b, dolama yol ilԥ, Kolxida vԥ øberiyadan keçԥrԥk øran üzԥrinԥ getdi. Bizans ordusu Dvini tutdu, Azԥrbaycana soxuldu vԥ Naxç van iú÷al etdikdԥn sonra Araz keçdi. Sonra Cԥnubi Azԥrbaycan n paytaxt Qazaka 3 tutuldu vԥ atԥúpԥrԥstlԥrin bu úԥhԥrdԥki baú mԥbԥdi bizansl lar tԥrԥfindԥn da÷ d ld 4 . Gürcü mԥnbԥyi øraklinin bu hԥrbi sԥfԥrini bir qԥdԥr baúqa úԥkildԥ tԥsvir edir: "Stepanozun padúahl ÷ nda (600-619) imperator ørakli 1 ɇ.ȼ.ɉɢɝɭɥɟɜɫɤɚɹ. ȼɢɡɚɧɬɢɹ ɢ ɂɪɚɧ ɧɚ ɪɭɛɟɠɟ VI ɢ VII ɜɟɤɨɜ. M.-Ʌ, 1945, ɫɬɪ. 189 2 Michel le Syrien. Chronique, p. 404. 3 Qazaka haqq nda b ax: Ⱥɪɬɫɪɭɧɢ, II, 3; Ԥbu Dulaf n ikinci mԥktubu, sԥh. 33; P.Schwarz Iran in Nittelalter nach den Arabischen geographen, p. 1111-1120; V.Minorsky. Roman and Byzantine Canpaigns. p. 243-265; Aby Dulaf. Mis'ar ibn Muhalhil's travels in Iran. p. 66-67. 4 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 102/70; Ⱥɪɬɫɪɭɧɢ, II, 3; ɋɟɛɟɨɫ, ɫɬɪ. 93; Ɏɟɨɮɚɧ. ɏɪɨɧɨɝɪɚɮɢɹ, ɫɬɪ. 257-258; Ɏɟɨɮɢɥɚɤɬ ɋɢɦɨɤɚɬɬɚ. ɂɫɬɨɪɢɢ, ɫɬɪ. 78; ɂɡ ɚɧɨɧɢɦɧɨɣ ɫɢɪɢɣɫɤɨɣ ɯɪɨɧɢɤɢ, 1234 ɝ."ȼɢɡɚɧɬɢɹ ɢ ɂɪɚɧ" kitab nda, sԥh. 268. Hԥmçinin b a x: Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. Ɉɩɵɬ ɢɫɬɨɪɢɢ ɞɢɧɚɫɬɢɢ ɋɚɫɚɧɢɞɨɜ…ɫɬɪ. 67; Ƚ.Ʌɚɫɤɢɧ. ɂɪɚɤɥɢɣ, ɫɬɪ. 49; M.M.Dyakonov. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 318-319; Ch. Lebeau. Histoire du Ras-Empire. Paris, 1919, p. 96-97; A.Christensen. L'Iran... p. 443; C.Rawlinson, p. 510-511; Edw. Browne, p. 128-129; Edw. Gibbon. The Decline and fall of the Roman Empire. v.3, London, 1895, p. 308; V.Minorsky. Roman and Byzantine. Campaigns in Atropatene, XI/2, 1944, pp. 243-265; øraklinin hԥrbi yürüúlԥri haqq nda b a x: ə.Ɇɚɧɚɧɞɹɧ. Ɇɚɪɲɪɭɬɵ ɩɟɪɫɞɢɫɤɢɯ ɩɨɯɨɞɨɜ ɢɦɩɟɪɚɬɨɪɚ ɂɪɚɤɥɢɹ, ɫɬɪ.132, 146. 57 Ermԥnistan, Azԥrbaycan vԥ ùirvan istila etdikdԥn sonra Gürcüstana girdi, gürcülԥrԥ qalib gԥldi vԥ onlar n padúah Stepanozu öldürdü" 1 . ørakli çoxlu ԥsir vԥ külli miqdarda qiymԥtli úey ԥlԥ keçirdikdԥn sonra öz qoúunlarn q úlamaq üçün Arrana apard . Bizans ԥsgԥrlԥri ölkԥdԥ özbaú nal ÷a baúlad lar: "Says z-hesabs z yunan ordusu gԥlԥndԥn sonra sürԥtlԥ axan bir çay n yax nl ÷ ndak Kalankatuk 2 kԥndi ԥtraf nda ordugah qurdu. Bu ordu keçdiyi gözԥl üzümlük vԥ tarlalar tapday b viran etdi. Oradan ç xd qdan sonra isԥ Trtu [Tԥr-tԥr] çay kԥnar nda Divdԥkan kԥndi yax nl ÷ nda düúԥrgԥ sald lar" 3 . Y.Kulakovski vԥ digԥr bizansúünaslar qeyd edirlԥr ki, imperator ørakli taxta ç xandan sonra öz hökmranl ÷ n n ilk on ilindԥ daim çԥtinliklԥrlԥ qarú laú r vԥ imperiyan n xarici-siyasi nüfuzunu yüksԥltmԥyԥ cԥhd edirdi, çünki øran n etdiyi müvԥffԥqiyyԥtli müharibԥlԥr vԥ öz sԥlԥfi Fokan n fԥaliyyԥtsizliyi nԥticԥsindԥ imperiyan n xarici-siyasi nüfuzu çox aúa÷ düúmüúdü. Buna görԥ dԥ ørakli gözünü úimaldak xԥzԥrlԥrԥ 4 dikdi; o, xԥzԥrlԥrin kömԥyi ilԥ Sasanilԥr øran n n qüdrԥtini q rma÷a ümid ba÷lay rd 5 . 1 Ɇ.Ⱦɠɚɧɚɲɜɢɥɢ. ɂɡɜɟɫɬɢɹ ɝɪɭɡɢɧɫɤɢɯ ɥɟɬɨɩɢɫɟɣ ɢ ɢɫɬɨɪɢɤɨɜ ɨ ɫɟɜɟɪɧɨɦ Ʉɚɜɤɚɡɟ ɢ Ɋɨɫɫɢɢ, ɫɬɪ. 23; Histoire de la Qeorgie, p. 225-229. 2 Uti vilayԥtindԥ "Böyük kԥnd" (ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ.106/84) iti axan çay n (Tԥrtԥr çay n n) yax nl ÷ nda bir da÷ n ԥtԥyindԥ yerlԥúir. Ԥrԥb co÷rafiyaúünaslar bu yeri Kalkatus adland rr vԥ göstԥrirlԥr ki, bu yer Bԥrdԥdԥn Dԥbilԥ gedԥn ticarԥt yolu üstündԥ, Bԥrdԥnin 9 vԥ Matrisin 13 fԥrsԥxliyindԥdir, østԥxri, 193; øbn Havqԥl, sԥh. 251-252; el-ødrisi (Geographie d'Idrisi, p.324) Kalkatusu "hasarl kiçik úԥhԥr" adland r r. M.Barxudaryan n mԥlumat na görԥ, 1902-ci ildԥ Kalankat kԥndi xԥrabԥlԥrindԥ bir neçԥ azԥrbaycanl ailԥ yaúay rd . Bu kԥnd Divdԥkan kԥndi xԥrabԥlԥri ilԥ Tԥrtԥrin sol sahilindԥ "Qar körpüsü" yax nl ÷ nda tԥrk edilmiú Metagis kԥndi aras nda idi. B a x: ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 31. 3 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 102-103/80-81; ȿ.ɋ.Ɍɚɤɚɣɲɜɢɥɢ. ɂɫɬɨɱɧɢɤɢ ɝɪɭɡɢɧɫɤɢɯ ɥɟɬɨɩɢɫɟɣ, ɫɬɪ. 42. 4 M.ø,Artamonov öz son ԥsԥrindԥ ("ɂɫɬɨɪɢɹ ɯɚɡɚɪ") L.N.Qumilevin fԥrziyyԥlԥrinin tԥsiri alt nda "xԥzԥr" ԥvԥzinԥ mübahisԥli etnik ünsür olan "türkütlԥr" ifadԥsini iúlԥdir. 5 ɘ.Ʉɭɥɚɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɫɬɨɪɢɹ ȼɢɡɚɧɬɢɢ, ɫɬɪ. 92-93 Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|