Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
73 Bu cür gil parçalar n n tap ld ÷ yer bir tԥk Mingԥçevir deyildir. ø.M.Cԥfԥrzadԥnin qԥdim Gԥncԥdԥ qaz nt zaman tapd ÷ saxs q r ÷ n n üst tԥrԥfindԥ qabar q úԥkildԥ útamplanm ú yaz vard r ki (hԥlԥ oxunmam úd r), bunun hԥrflԥri "ermԥni, gürcü, bԥlkԥ dԥ alban ԥlifbas n n hԥrflԥrini xat rlad r" 1 .
ayd nlaúd rmaq üçün, Azԥrbaycan ԥrazisindԥ bir çox mԥbԥd binas xԥrabԥlԥrini yoxlamaq laz md r. Lakin alban ԥlifbas n n varl ÷ úübhԥ do÷urmur. V ԥsrdԥ Arranda mԥktԥblԥr var idi vԥ burada uúaqlar oxuyurdular. Mԥsԥlԥn, "A÷van tarixi"ndԥ belԥ bir mԥlumat vard r: "[padúah] Vaçaqan ԥmr etdi ki, cadugԥrlԥrin, sehrbazlar n, bütpԥrԥst kahinlԥrin, a÷layanlar n uúaqlar n y ÷ b mԥktԥbԥ göndԥrsinlԥr vԥ orada onlara dini ayinlԥri öyrԥtsinlԥr. O, o÷lanlara ԥmr etdi ki, ham birlikdԥ onun Rustak kԥndinԥ toplans nlar. Onlar üçün tԥqaüd ay r b mԥktԥb müdiri tԥyin etdi vԥ xristianl ÷ öyrԥnmԥyi onlara ԥmr etdi 2 .
kahinlԥrin uúaqlar n öz ԥtraf na toplayar, onu ԥhatԥ edԥn camaat n içԥrisindԥ bԥzilԥri ԥllԥrindԥ kitab, baúqalar isԥ yaz lövhԥsi tutub dayananlara ԥmr edԥrdi ki, ucadan bir-birinԥ oxusunlar vԥ belԥ hallarda o qԥdԥr sevinԥrdi ki, böyük bir xԥzinԥ tapsa, o qԥdԥr sevinԥ bilmԥzdi" 3 . Bu mԥktԥblԥrdԥ rahiblԥr “maaúla” 4 dԥrs verirdilԥr, yԥni ruhanilԥr maarifçi rolu oynay rd lar. E.A÷ayan n alban tԥqviminԥ 5 aid tԥdqiqat göstԥrir ki, albanlar n öz tarix hesab var idi. Mingԥçevirdԥki qaz nt zaman tap lan alban ԥlifbas parçalar tԥsdiq edir ki, V-VII ԥsrlԥrdԥ Arran n öz yerli yaz s var idi vԥ bu Mingԥçevirdԥ orta ԥsr ibadԥtgah , sԥh. 92; Ⱥ.Ʌ.Ɇɨɧɝɚɣɦ. Ⱥɪɯɟɨɥɨɝɢɹ ɜ ɋɋɋɊ, ɫɬɪ. 248. 1 ø.M.Cԥfԥrzadԥ. Qԥdim Gԥncԥnin tarixi-arxeoloji oçerki, sԥh. 30-31. 2 K.P.Patkanovun tԥrcümԥsindԥ yoxdur. 3 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 38/29-30. 4 Yenԥ orada, sԥh. 55/43. 5 ɗ.Ⱥɝɚɹɧ. Ⱥɥɛɚɧɫɤɢɟ ɧɚɡɜɚɧɢɹ ɦɟɫɹɰɟɜ "ɂɡɜ. Ⱥɇ Ⱥɪɦ. ɋɋɊ", 1946, Ns5. 74 yaz ölkԥdԥ ԥrԥb hökmranl ÷ hԥlԥ qurulmazdan ԥvvԥl mövcud olmuúdur. Belԥ güman etmԥk olar ki, Arranda yaz l mԥnbԥlԥr vԥ ԥdԥbiyyat xԥlifԥ Ԥbd ül-Malikin (685-705) hökmranl ÷ dövründԥn baúlayaraq mԥhv edilmiú vԥ ya s x úd r l b aradan ç xar lm úd r 1 . Divanxanalar ԥrԥb dilinԥ keçdi, alban yaz s , habelԥ fars vԥ Xarԥzm yaz lar , ԥhali içԥrisindԥ savadl tԥbԥqԥlԥrin azl ÷ vԥ qriqoryan kilsԥsinin tԥzyiqi üzündԥn s x úd r l b unuduldu vԥ tԥbii olaraq mԥhv oldu. Ermԥni dili alban dilini ԥvԥz etdi 2 .
3 ; burada
xalq yarad c l ÷ nümunԥsinԥ dԥ tԥsadüf edilir ki, bu da "Böyük knyaz Cavanúirin ölümü" 4 münasibԥti ilԥ úair Davtak n úeirlԥ yazd ÷ a÷ vԥ "yaúad ÷ m z günlԥrԥdԥk mühaf zԥ olunub qalan yeganԥ qԥdim poemad r" 5 .
hissԥsi (ԥyalԥti) olan Cԥnubi Azԥrbaycan ԥrԥblԥr tԥrԥf ndԥn iú÷al edildikdԥn sonra, Xilafԥtin digԥr ԥyalԥtlԥrindԥ oldu÷u kimi, xԥlifԥlԥrin caniúinlԥri vasitԥsi ilԥ idarԥ olunurdu; Arranda isԥ ԥrԥblԥrin hücumu ԥrԥfԥsindԥ Mehranilԥr nԥslinԥ mԥnsub hökmdarlar var idi vԥ bunlar yaln z quru adlar olsa da, uzun müddԥt ԥrzindԥ, VIII ԥsrin ԥvvԥlinԥdԥk bütün ölkԥni vԥ ya onun bir hissԥsini idarԥ edirdilԥr. Mehranilԥr nԥslinin yüksԥlmԥsi VI ԥsrin ax r na vԥ VII ԥsrin ԥvvԥllԥrinԥ tԥsadüf edir. Orta ԥsrlԥrdԥki müԥlliflԥrin dediyinԥ görԥ, Mehranilԥr sülalԥsinin banisi olan Mehran Sasani úah II Xosrovun qohumu idi. Öz atas IV Hürmüzün (579-590) 6 qatillԥrinԥ divan tutan 1 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 238-246/189-198; Ʉɢɪɚɤɨɫ Ƚɚɧɞɡɚɤɟɰɢ, ɫɬɪ. 101. 2 ȿ.Ⱥ.ɉɚɯɨɦɨɜ. Ʉɪɚɬɤɢɣ ɤɭɪɫ ɢɫɬɨɪɢɢ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ, ɫɬɪ. 15 3 Ɂ.ɂ.əɦɩɨɥɶɫɤɢɣ. Ʉ ɢɡɭɱɟɧɢɸ Ʌɟɬɨɩɢɫɢ Ʉɚɜɤɚɡɫɤɨɣ Ⱥɥɛɚɧɢɢ, ɫɬɪ. 149-159. 4 ɂɫɬɨɪɢɹ ɞɪɟɜɧɟɚɪɦɹɧɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ, ɫɬɪ. 311-313. 5 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 182-184/145-148; Ɂ.Ɇ.Ȼɭɧɢɹɬɨɜ. ȿɳɟ ɪɚɡ ɨ ɧɟɢɡɞɚɧɧɵɯ ɫɬɪɚɧɢɰɚɯ "ɂɫɬɨɪɢɢ Ⱥɝɜɚɧ". 6 IV Hürmüz ilԥ onun qohumlar Vindo, Vistԥhm vԥ Bԥhram Çubin aras nda vԥ sonralar Hürmüzün o÷lu II Xosrov aras ndak mübarizԥ haqq nda bax : 75 tutan Xosrovun intiqam ndan can n qurtarma÷a çal ú b "Xosrovla qohum olan Mehran 1 qaç b Albaniyaya getmiú vԥ özü ilԥ 30000-ԥ yax n ailԥ aparm úd . O, Uti vilayԥtinԥ gԥlib böyük Partav úԥhԥrinin yax nl ÷ nda dayanm úd vԥ istԥyirdi xԥzԥrlԥrin torpa÷ na gedib bu düúmԥnlԥrԥ [øran n düúmԥnlԥrinԥ] qoúulsun" 2 . Xosrov isԥ yԥqin baúa düúmüúdü ki, Mehran xԥzԥrlԥrlԥ birlԥúsԥ, böyük bir tԥhlükԥ olacaqd r, buna görԥ dԥ M.Kalankatuklunun dediyinԥ ԥsasԥn, Xosrov øran n adl -sanl ԥyanlar n n tԥzyiqi ilԥ Mehrana aúa÷ dak mԥzmunda bir mԥktub göndԥrir: "Qardaú m, mԥnim, sadiq qardaú m (hԥzԥrat)! Düúmԥn olub mԥndԥn uzaqlaúma. Ԥgԥr mԥnimlԥ bir yerdԥ yaúama÷a xoúun gԥlmirsԥ, bu mԥktub sԥnԥ çatanda nԥ qԥdԥr yol getmiúsԥnsԥ, ölkԥdԥ [Albaniyada] yaúamaq üçün özün bir o qԥdԥr torpaq götür" 3 .
yerdԥ Mehrana çatm úd ki, orada o, Mehravan úԥhԥri salm úd . Sonra Mehran Girdiman vilayԥtindԥn úimala getdi, onun 12 hakimini (yerli knyazlar - Z.B.) hiylԥ ilԥ öz yan na ça÷ rd vԥ q l ncdan keçirib ölkԥyԥ sahib oldu" 4 .
ԥt-Tԥbԥri, I, 889-944; ԥd-Dinԥvԥri, sԥh. 85-89. 1 Alban Mehranilԥri sülalԥsinin banisi zԥnn edilԥn bu Mehran, Sebeosun Mehran Mehrevandԥki (sԥh. 28-31) deyilmi, yԥni Mehran n nԥslindԥn olub I Xosrovun dövründԥ yaúayan vԥ 572-ci ildԥ Vardan Mamikonyan ilԥ vuruúan Bԥhram Mehrevantԥk Çubinin qohumu deyilmi (Bax: ԥt-Tԥbԥri, I, 1000; ԥd- Dinԥvԥri, sԥh, 91-96). Ԥgԥr belԥdirsԥ, onda M.Kalankatuklu II Xosrovu I Xosrov ilԥ qar úd rm úd r. Kalankatuklu belԥ zԥnn edir ki, Mehran Sasani nԥslindԥndir vԥ bunu bir neçԥ yerdԥ tԥsdiq edir. 2 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 136/108. 3 Yenԥ orada. Mehranilԥr øran monarxiyas n n yeddi böyük nԥslindԥn biri idi. (A.Chiristensen. Göstԥrilԥn ԥsԥri, p. 103-110). Bu nԥslin nümayԥndԥlԥrinin ehtimal ki, Azԥrbaycan n cԥnubunda torpaqlar var idi. (Müqayisԥ et: ɇ.Ⱥɞɨɧɰ. Ⱥɪɦɟɧɢɹ ɜ ɷɩɨɯɭ ɘɫɬɢɧɢɚɧɚ, ɫɬɪ. 440). Onlar Mehranilԥr sülalԥsi olaraq alban Ԥúkanilԥrinin yerini tutdular. 4 Yenԥ orada, sԥh. 136/108. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|