Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
39 qԥbahԥt vԥ ԥxlaqs zl qda tԥqsirlԥndirԥrԥk, "xürrԥm" terminini istԥdiklԥri kimi izah etmiú, onun tarixi vԥ etimoloji köklԥrini araúd rmam úlar. F.Engelsin f kirlԥrinԥ, hԥmçinin A.Müllerin vԥ N.V.Piqulevskayan n müúahidԥlԥrinԥ ԥsasԥn biz belԥ bir nԥticԥyԥ gԥldik ki, "xürrԥm" termini qԥdim fars vԥ qԥdim ermԥni sözü olan "xur", "xvar" - "günԥú", "gözԥ görünmԥyԥn, mücԥrrԥd atԥú" sözlԥri ilԥ ԥlaqԥli surԥtdԥ izah etmԥk bԥlkԥ dԥ daha do÷rudur. Bu haqda N.Emin vԥ N.Nemԥtov da öz ԥsԥrlԥrindԥ yaz rlar. Babԥkin rԥhbԥrliyi ilԥ Azԥrbaycan xürrԥmilԥrinin üsyan ndan dan úmazdan ԥvvԥl biz Azԥrbaycan vԥ Xilafԥtin tԥrkibinԥ daxil olan qonúu ölkԥlԥr ԥrazisindԥ xürrԥmilԥr üsyan ndan qabaq baú vermiú xalq hԥrԥkatlar n n xarakteri vԥ gediúini tԥdqiq etdik, habelԥ xürrԥmilԥr hԥrԥkat n meydana gԥtirԥn sԥbԥblԥri öyrԥndik. IX ԥsrin birinci yar s nda Babԥkin rԥhbԥrliyi ilԥ Azԥrbaycan xalq kütlԥlԥrinin hԥrԥkat mԥsԥlԥsi, mԥnbԥlԥrdԥ vԥ tarixçilԥrin ԥsԥrlԥrindԥ müxtԥlif vaxtlarda müxtԥlif úԥkillԥrdԥ izah edilmiúdir. Lakin bu vaxta qԥdԥr, ümumiyyԥtlԥ, Xilafԥt tarixinin tԥdqiqatç lar , xüsusilԥ dԥ babԥki-xürrԥmilԥr hԥrԥkat n tԥdqiq edԥnlԥr orta ԥsrlԥr tarixinin bu mühüm hadisԥsini öyrԥnmԥk mԥsԥlԥsinԥ laz m oldu÷u kimi yanaúmam úlar. Babԥkilԥr hԥrԥkat tԥkcԥ Azԥrbaycan tarixindԥ böyük yer tutmur. Bu hԥrԥkat qüdrԥtli Abbasilԥr dövlԥtinin ayr -ayr dövlԥtlԥrԥ parçalanmas na sԥbԥb olan ԥsas siyasi qüvvԥlԥrdԥn biri olmuúdur. Babԥkilԥr hԥrԥkat Xilafԥt tarixindԥ ԥn möhtԥúԥm xalq hԥrԥkatlar ndan biri olmuú vԥ X ԥsr ԥrԥb müԥlliflԥrindԥn birinin dediyi kimi, ”...az qala Abbasilԥr dövlԥtini y xm úd " 1 . Babԥkin fԥaliyyԥti vԥ úԥxsiyyԥti Hannibal n fԥaliyyԥti vԥ úԥxsiyyԥtinԥ bԥrabԥr tutulur
2 . 1 Ԥl-Mԥsudi, II, 348. 2 H.Daghbaschean. Gründung des Bagratidenreiches dürch Aschot Bagratuni, s.2-4; müqayisԥ et: Ԥhmԥd Fԥrid Riafa'i. Ԥsr ԥl-Mԥ'mun, c. III, Ba÷dad, 1927, sԥh. 258. 40 Lakin bu ötԥri müqayisԥlԥr Abbasilԥr xilafԥtinin taleyi üçün Babԥkin rԥhbԥrlik etdiyi xalq hԥrԥkat n n hԥqiqi ԥhԥmiyyԥtini vԥ Babԥkin özünün rolunu yaln z tԥhrif edilmiú úԥkildԥ göstԥrir. IX ԥsrdԥ Azԥrbaycan xalq kütlԥlԥrinin hԥrԥkat n üsyan kimi qiymԥtlԥndirmԥk azd r. Bu hԥrԥkat, xarici iú÷alç lara qarú Azԥrbaycan xalq n n apard ÷ uzunsürԥn qüdrԥtli azadl q müharibԥsi idi.
Bu mübarizԥnin hans úüarlar alt nda edildiyi, babԥki- xürrԥmilԥrin sosial siyasԥti, hԥrԥkat n güddüyü nԥqsԥdlԥr, babԥkilԥr ordusunu tԥúkil edԥn xalq kütlԥlԥrinԥ rԥhbԥrlik - bütün bunlar hԥlԥ ԥtrafl tԥdqiq edilmԥli olan son dԥrԥcԥ mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥrdir. Babԥkilԥr hԥrԥkat haqq nda ԥsasԥn ԥrԥb mԥnbԥlԥrindԥn çoxlu mԥlumat bizԥ gԥlib çatm úd r. Lakin mԥnbԥlԥrdԥ bir-birinin tԥkrar olan bütün bu mԥlumatlar ԥn adi hԥqiqԥtlԥri belԥ bu vԥ ya digԥr dԥrԥcԥdԥ tԥhrif edir, E.Rayt n 1 haql olaraq göstԥrdiyi kimi, qԥrԥzkarl q ruhu daú yaraq babԥki-xürrԥmilԥr hԥrԥkat n "milli" (bütün Xilafԥt üçün, sülalԥ üçün) fԥlakԥt vԥ bԥdbԥxtlik kimi qԥlԥmԥ verir. Bu mԥnbԥlԥrdԥ Babԥk özü vԥ onun rԥhbԥrlik etdiyi xalq kütlԥlԥri birtԥrԥfli, tԥhrif olunmuú úԥkildԥ ԥks etdirilir. Hԥmin mԥnbԥlԥrdԥ xԥlifԥlԥrin müdrikliyindԥn, Xilafԥtin ԥrԥb sԥrkԥrdԥlԥrinin rԥúadԥti vԥ strateji istedad ndan uzun-uzad dan ú ld ÷ halda, Xilafԥtԥ düúmԥn olub öz azadl ÷ u÷runda mübarizԥ edԥn Azԥrbaycan xalq barԥsindԥ az vԥ qԥrԥzkarl q ruhunda yaz lm úd r. IX-X ԥsrlԥr salnamԥ vԥ "tarixlԥrinin" müԥlliflԥri üsyan etmiú xalq tԥhqir edԥn kobud ibarԥlԥr ya÷d rmaqdan çԥkinmirdilԥr; halbuki bu "qara camaat", "tԥrbiyԥsiz" Xilafԥtԥ vԥ onun sԥrkԥrdԥlԥrinԥ uzun müddԥt yaddan ç xmayan bir çox ibrԥt dԥrsi vermiúlԥr. Ԥrԥb vԥ ermԥni mԥnbԥlԥrindԥ, hԥmçinin onlardan sonra fars vԥ digԥr dillԥrdԥki mԥnbԥlԥrdԥ verilԥn mԥlumatlarda yeganԥ fԥrqli cԥhԥt üsyan etmiú xürrԥmilԥrin verdiklԥri "qurbanlar n" say nda bir dԥ bԥzi 1 E. M. Wright. Babak of Badhdh and al-Afshin during the yeaps 816- 841; A.D. The Muslim world, v. 38, ʋ 1-2, 1948, p.45 (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥt E.Rayt göslԥrilԥcԥkdir). 41 x rda tԥfԥrrüatlardad r. Bütün qalan mԥsԥlԥlԥrdԥ hԥmin mԥnbԥlԥr mahiyyԥt etibar ilԥ bir-birini tԥkrar edir. Misal üçün, Azԥrbaycan xürrԥmilԥrinin hԥrԥkat haqq nda fars mԥnbԥlԥrindԥ verilԥn mԥlumat babԥkilԥr hԥrԥkat ndan tԥqribԥn yüz il sonrak dövrdԥ yaúam ú ԥt- Tԥbԥri, ibn ԥn-Nԥdimi, ԥl-Mԥsudi, ԥd-Dinԥvԥri vԥ baúqa ԥrԥb tarixçilԥrinin verdiklԥri mԥlumatm eynԥn tԥkrar ndan baúqa bir úey deyildir. Fars dilindԥ yazan müԥlliflԥr, hԥmçinin nisbԥtԥn sonrak dövrün tarixçilԥri IX ԥsrin birinci yar s hadisԥlԥrinin úԥrhindԥ Babԥk vԥ xürrԥmilԥrdԥn dan úarkԥn ԥsli olmayan bir çox úeylԥr uydurmuú, öz dövrünün hakim dairԥlԥrinԥ qulluq göstԥrԥrԥk hadisԥlԥri qԥsdԥn tünd boyalarla tԥsvir etmiúlԥr. Burjua úԥrqúünaslar n n böyük ԥksԥriyyԥti, orta ԥsr mԥnbԥlԥrinin Babԥkԥ vԥ onun baúç l q etdiyi xalq hԥrԥkat na sinfi cԥhԥtdԥn mԥhdud vԥ qԥrԥzli münasibԥtini tԥnqidi surԥtdԥ, demԥk olar, heç tԥhlil etmԥdԥn öz tԥdqiqatlar n n sԥhifԥlԥrinԥ köçürmüúlԥr. Bu alimlԥrin heç biri xürrԥmilԥrin vԥ Babԥkin tarixdԥ dԥrin iz buraxd ÷ n inkar etmԥsԥ dԥ, ԥnԥnԥyԥ uyaraq xürrԥmilԥri vԥ Babԥki bԥdnam etmԥkdԥn çԥkinmԥmiúdi. Onlardan bԥzisi, sanki Babԥklԥ úԥxsi ԥdavԥti olan bir adam kimi, aç q-aúkar onu "quldur vԥ nihilist" 1 ,
2 ,"mԥúhur soy÷unçu vԥ quldur" 3 adland r r. Baúqalar isԥ özlԥrini Xilafԥt dövrünün adam vԥ hadisԥlԥrin sanki canl úahidi hesab edԥrԥk, Azԥrbaycan xürrԥmilԥrinin baúç s n "qorxunc bidԥtçi vԥ qiyamç " 4 , "tԥriqԥtçi vԥ mehdi" 5 , "üsyanç " 6 , "böyük bidԥtçi" 7 deyԥ qԥlԥmԥ verir. 1 Ameer Ali. A.Short History of the Saracens. London, 1834, p.271. 2 M.Chamich. History of Armenia, v. I, Calcutta, 1927, p. 400. 3 W.Muir. The Caliphate, its Rise, Decline and Fall, Edinburg, 1924, p.504. 4
1839, p.203 5 ə.Ⱥ.Ɇɚɧɚɧɞɹɧ. ɇɚɪɨɞɧɵɟ ɜɨɫɫɬɚɧɢɹ ɜ Ⱥɪɦɟɧɢɢ ɩɪɨɬɢɜ ɚɪɚɛɫɤɨɝɨ ɜɥɚɞɵɱɟɫɬɜɚ. ȿɪɟɜɚɧ, 1939, ɫɬɪ. 21 6 Ph. Hitti. History of the Arabs. London, 1937; 1957, p.323. 7 Edw. A.Browne. Literary History of Persia. London, 1929, p.323. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|