Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ

36

yaúayanlar) xristian idi. Buna görԥ dԥ burada islam dini iki müxtԥlif

yolla yay lm úd r; mԥcuslar n (maqlar n) yaúad ÷  cԥnubda islam dini

zor gücünԥ yay lm ú, daha do÷rusu, ԥhalinin qarú s na iki úԥrt

qoyulmuúdu - ya müsԥlmanl ÷  qԥbul etmԥk, ya da mԥhv olmaq,

Buna görԥ dԥ Cԥnubi Azԥrbaycan úԥhԥr vԥ vilayԥtlԥrini iú÷al edԥrkԥn

ԥrԥblԥrin ba÷lad ÷  müqavilԥlԥrdԥn görünür ki, ԥhali özü üçün yeni

olan bu dini ham l qla qԥbul etmiúdi, xüsusԥn ona görԥ ki, islam

dinini qԥbul edԥnlԥr ilk vaxtlarda can vergisindԥn azad idi.

Ölkԥnin úimal hissԥsindԥ isԥ xristian ԥhalisi "ԥhl ԥl-kitab"

oldu÷u üçün islam dinini qԥbul etmԥyԥ bilԥrdi, lakin bu halda onlar

xԥracdan ԥlavԥ cizyԥ dԥ vermԥli idi. Ölkԥnin kԥndli kütlԥlԥrinԥ

göstԥrilԥn bu iqtisadi tԥzyiq nԥticԥsindԥ Azԥrbaycan n úimal

hissԥsinin ԥhalisi hԥm ԥrԥblԥrԥ, hԥm dԥ yerli feodallara verilԥn vergi

yükünԥ tab gԥtirԥ bilmԥyib islam dinini qԥbul etmԥyԥ mԥcbur oldu.

V.V.Bartold,

Y.A.Belyayev, A.J.Yakubovski öz

tԥdqiqatlar nda Azԥrbaycan ԥhalisinԥ islam dinini qԥbul etdirmԥk

mԥsԥlԥsinԥ toxunmuúlar.

Alban vԥ qriqoryan ruhanilԥri aras nda kilsԥ rԥhbԥrliyi vԥ

birinciliyi üstündԥ ԥsrlԥr boyu davam edԥn mübarizԥ, mԥlum oldu÷u

kimi, qriqoryan kilsԥsinin qԥlԥbԥsi ilԥ qurtarm ú vԥ qriqoryan kilsԥsi

alban katolikoslu÷unun bütün kilsԥ camaat n  xarici qüvvԥlԥrin

kömԥyi ilԥ özünԥ tabe etmiúdi. Alban katolikoslu÷u Eçmiԥdzinin

tԥkidi ilԥ Müqԥddԥs Sinod tԥrԥfindԥn 1836-c  ildԥ ba÷lanm úd r.

Lakin nԥdԥnsԥ tԥdqiqatç lar n çoxu albanlarla ermԥnilԥr

aras ndak  kilsԥ mübahisԥlԥrini bir qԥdԥr qԥrԥzlԥ iú qland r r. Belԥ ki,

külli miqdarda sԥnԥdlԥrin vԥ çoxlu ciddi tԥdqiqat nԥticԥlԥrinin ԥksinԥ

olaraq, Nerses Akinyan n vԥ S.T.Yeremyan n mԥqalԥlԥrindԥ,

A.L.Yakobsonun mԥqalԥsindԥ vԥ K.V.Treverin yuxar da ad  çԥkilԥn

ԥsԥrindԥ iki düúmԥn kilsԥnin mübarizԥ tarixi tamamilԥ, yaxud qismԥn

qriqoryan kilsԥsinin mԥnafeyi nöqteyi-nԥzԥrindԥn iú qland r l r.

K.Patkanov, N.Y.Marr, ø.A.Cavaxov, ø.P.Petruúevski, A.S

Vartapetov, T.ø.Ter-Qriqoryan vԥ digԥr müԥlliflԥrin ԥsԥrlԥrindԥn

görünür ki, VII ԥsrdԥ Azԥrbaycan n úimal nda ԥhali qriqoryan

kilsԥsinin himayԥsi alt nda olmam ú vԥ qriqoryanl q onlara zorla

qԥbul etdirilmiúdir.

---

37

Orta ԥsrlԥr dövründԥ alban vԥ gürcü kilsԥlԥrinin ermԥni

kilsԥsi ilԥ qarú l ql  münasibԥtlԥri vԥ mübarizԥsi mԥsԥlԥsi isԥ hԥlԥ

tԥdqiq edilmԥyԥ möhtacd r.

Azԥrbaycan tarixindԥ Xԥzԥr problemi mühüm yer tutur.

Mԥlum oldu÷u kimi, ölkԥnin úimal hissԥsindԥ xԥzԥrlԥr 150 ilԥ yax n

a÷al q etmiú vԥ ölkԥnin cԥnubuna, Xilafԥtin içԥrilԥrinԥ tԥrԥf da÷ d c

basq nlar etmiúlԥr.

Xԥzԥr xaqanl ÷  vԥ xԥzԥrlԥrin Qafqaz ölkԥlԥrinԥ hücumlar

haqq nda mԥnbԥlԥrdԥ çoxlu mԥlumat vard r; bu barԥdԥ bir neçԥ ԥsԥr

dԥ yaz lm úd r ki, bunlann içԥrisindԥ M.ø.Artamonov vԥ

D.M.Danlopun kitablar n , M.Kmoúko, A J.Kr mski, Z.M.Bünyadov,

K.Tseqledi, S.B.ùiúman n mԥqalԥlԥrini qeyd etmԥk laz md r.

Xԥzԥrlԥrin Albaniyada nԥ qԥdԥr qald qlar  haqq nda iki rԥy vard r.

Bunlardan biri A.J.Kr mskinin rԥyidir ki, xԥzԥrlԥrin burada 100 il

qald ÷ n  qeyd edir; ikinci rԥy isԥ M.ø.Artamonovundur, onun

fikrincԥ, xԥzԥrlԥr bu ölkԥdԥ cԥmi üç il a÷al q etmiúlԥr. Mԥnbԥlԥrdԥ

verilԥn mԥlumat  ԥtrafl  öyrԥnmԥk vԥ tutuúdurmaqla müԥyyԥn etdik

ki, hԥqiqԥtdԥ xԥzԥrlԥr ölkԥdԥ 150 ildԥn dԥ çox qalm úlar, belԥliklԥ,

M.ø.Artamonovun tezisi rԥdd edilmiú olur.

Bu vaxtadԥk heç tԥdqiq edilmԥyԥn çox ciddi mԥsԥlԥlԥrdԥn

biri dԥ ԥrԥblԥrin Azԥrbaycan ԥrazisindԥ mԥskԥn salmas  haqq nda

vaxtilԥ P.K.Juzenin irԥli sürdüyü problemdir. Bu problem haqq nda

V.V.Bartoldun "Müsԥlman alԥmi" ԥsԥrindԥ, P.K.Juzenin

“Zaqafqaziyada IX-X ԥsrlԥrdԥ mütԥcԥlliblԥr", M.H.Vԥliyevin

“Azԥrbaycan ԥhalisi etnoqraf k xԥzinԥ "muzeyidir", N.K.Zeydlisin

“Bak  quberniyas n n etnoqrafik oçerki", A.N.Genkonun "Ԥrԥb dili

vԥ qafqazúünasl q" ԥsԥrindԥ vԥ bir s ra baúqa müԥlliflԥrin qeydlԥri

vard r.

Bu ԥsԥrdԥ biz mԥnbԥlԥrin kömԥyi ilԥ ԥrԥb qԥbilԥlԥrinin

Azԥrbaycanda yerlԥúdirilmԥsi tarixini izlԥyib, tarixúünasl qdak  bu

boúlu÷u doldurma÷a çal úaca÷ q.

Azԥrbaycan n tԥdqiq etdiyimiz dövrdԥki tarixini öyrԥnmԥk

üçün ölkԥdԥ ԥrԥblԥrin vergi siyasԥtinԥ vԥ torpaq münasibԥtlԥrinԥ dair

mԥsԥlԥnin böyük ԥhԥmiyyԥti vard r. Bu münasibԥtlԥr hԥmin

torpaqlar n ԥhali ilԥ dinclik úԥraitindԥ ba÷lanan müqavilԥlԥr ԥsas nda

---

38

tutulmas ndan ("sülhԥn"), yoxsa silah gücünԥ ԥlԥ keçirilmiú

olmas ndan ("ԥnvԥtԥn") as l  idi. Bu mԥsԥlԥ ilԥ Vԥtԥn tarixçilԥrindԥn

V.Girqas vԥ V.V.Bartold ("Xԥlifԥ II Ömԥr vԥ onun úԥxsiyyԥti

haqq nda ziddiyyԥtli xԥbԥrlԥr") mԥú÷ul olmuúlar. Tԥdqiq etdiyimiz

dövrdԥ Azԥrbaycanda torpaq kateqoriyalar  vԥ ԥhalidԥn al nan vergi

növlԥri mԥsԥlԥsini öyrԥnmԥkdԥ A.J.Yakubovskinin vԥ

Y.A.Belyayevin ԥsԥrlԥri bizԥ kömԥk etdi. Azԥrbaycan úimalda vԥ

úimal-qԥrbdԥ yerlԥúԥn ölkԥlԥrlԥ Ba÷dad n tranzit ticarԥtindԥ

yükboúaltma mԥntԥqԥsi idi. Xilafԥtin ümumi ticarԥt sistemindԥ

Azԥrbaycan ticarԥt mԥrkԥzlԥrinin oynad ÷  rolu tԥdqiq edԥrkԥn

ù.A.Mesxian n "IX-XIøI ԥsrlԥrdԥ feodal gürcü úԥhԥrlԥri tarixindԥn"

vԥ Y.A.Manandyan n "Qԥdim dövrlԥrin dünya  ticarԥti ilԥ ԥlaqԥdar

olaraq Ermԥnistan ticarԥti vԥ úԥhԥrlԥri haqq nda”ԥsԥrini dԥ gözdԥn

keçirdik. Hԥr iki ԥsԥr öz quruluúu etibar  ilԥ, hԥmçinin VII-IX

ԥsrlԥrdԥ Gürcüstan vԥ Ermԥnistan iqtisadiyyat n n tԥúkilinԥ dair

ç xar lan nԥticԥlԥrinԥ görԥ maraql d r.

Azԥrbaycanda pul tԥdavülü mԥsԥlԥlԥrini tԥdqiq etmԥk üçün

professor Y.A.Paxomovun Azԥrbaycan, Gürcüstan vԥ digԥr ölkԥlԥrin

numizmatikas na dair ԥsԥrlԥri çox qiymԥtlidir.

Azԥrbaycan n qocaman arxeoloqu ø.M.Cԥfԥrzadԥnin "Köhnԥ

Gԥncԥnin tarixi-arxeoloji oçerki" ԥsԥri, Y.A.Paxomov, V.M.S soyev

vԥ L.P.Taúçyan n Bԥrdԥ haqq nda mԥqalԥlԥri, M.Altman n Gԥncԥ,

M.X.ùԥriflinin ùamax , V.F.Minorskinin Qazax, S.M.Qaz yev vԥ

O.ù.øsmizadԥnin Qԥbԥlԥ, R.M.Vahidovun Mingԥçevir, Y.A.Paxomov

vԥ Q.M.Ԥhmԥdovun Örԥnqala (Beylԥqan) haqq nda ԥsԥrlԥri

Azԥrbaycan n iri úԥhԥrlԥrinin meydana gԥlmԥsi vԥ inkiúaf  tarixinԥ

hԥsr olunmuúdur.

Xilafԥtԥ qarú  Azԥrbaycan xalq kütlԥlԥrinin hԥrԥkat n  vԥ

Babԥkin rԥhbԥrlik etdiyi xürrԥmilԥr üsyan n  tԥdqiq edԥrkԥn, hԥr

úeydԥn ԥvvԥl, "xürrԥm" termininin mԥnúԥyini izah etmԥyԥ çal úd q.

Bu termin haqq nda, hԥmçinin xürrԥmilԥr dini barԥsindԥ mövcud

olan bütün nöqteyi-nԥzԥrlԥri ԥtrafl  tԥhlil edԥrkԥn bu nԥticԥyԥ gԥldik

ki, "xürrԥm" terminini Q.Vayl, Y.A.Manandyan, Q.Flyugel, V.Myur,

Q.van Floten, ø.Velhauzen vԥ digԥr tԥdqiqatç lar  ԥsԥrlԥrindԥ oldu÷u

kimi izah etmԥk olmaz. Hԥmin tԥdqiqatç lar xürrԥmilԥri hԥr cür

---