Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ

33

tarixinin bir s ra prinsipial mԥsԥlԥlԥrini iú qland r r.

N.V.Piqulevskayan n tԥdqiqatlar  bizi bir daha inand rm úd r ki,

ԥrԥblԥr Azԥrbaycanda yeritdiklԥri inzibati siyasԥti vԥ idarԥ sistemini

öz sԥlԥflԥri olan Sasani vԥ Bizans imperiyalar ndan ԥxz etmiúdilԥr.

N.Adons

1

 vԥ  K.Patkanovun

2

 tԥdqiqatlar   da  Azԥrbaycan n

ԥrԥb istilas  dövrü tarixini öyrԥnmԥk üçün qiymԥtlidir, çünki bu

tԥdqiqatlarda tԥkcԥ Ermԥnistan n deyil, Azԥrbaycan vԥ Gürcüstan n

da daxili tarixi mԥsԥlԥlԥri iú qland r l r. Azԥrbaycan tarixinin

tԥdqiqatç s  üçün görkԥmli bizansúünaslardan F.ø.Uspenski,

Y.M.Kulakovski, A.A.Vasilyev, Q.Laskin vԥ baúqalar n n ԥsԥrlԥri dԥ

faydal d r. Bu ԥsԥrlԥrdԥ Azԥrbaycan ԥrazisindԥki dövlԥtlԥrin Bizans

ilԥ qarú l ql  münasibԥtlԥrinin tarixinԥ, øran-Bizans müharibԥlԥri

zaman  Bizans qoúunlar n n Azԥrbaycanda fԥaliyyԥtinԥ, VII-IX

ԥsrlԥrdԥ Bizans imperatorlar n n Azԥrbaycan hakimlԥri ilԥ qarú l ql

münasibԥtlԥrinԥ dair bir s ra maraql  mԥlumat vԥ müúahidԥ material

vard r.

VII ԥsrdԥ Albaniyada meydana gԥlmiú antifeodal pavlikianlar

hԥrԥkat  mԥsԥlԥsi Azԥrbaycan tarixindԥ yeni problemdir.

Ermԥnistan n qԥdim ԥlyazmalar  mühaf zԥ olunan Matenadaranda

pavlikianlar haqq nda mövcud ԥsԥrlԥr belԥ bir cԥhԥti müԥyyԥn

etmԥyԥ imkan vermiúdir ki, bu hԥrԥkat mԥhz Albaniyada meydana

gԥlmiú vԥ buradan Ermԥnistan vԥ Bizansa keçmiúdir. Buna görԥ dԥ

pavlikianlar hԥrԥkat n n guya Ermԥnistanda meydana gԥldiyi barԥdԥ

bu vaxtadԥk mövcud olan mülahizԥ

3

 ԥsass z say lmal d r.

1

Burada vԥ sonralar qeyd olunacaq müԥlliflԥrin ԥsԥrlԥri ԥdԥbiyyat

siyah s nda verilir.

2

Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. Ɉɩɵɬ ɢɫɬɨɪɢɢ ɞɢɧɚɫɬɢɢ ɋɚɫɚɧɢɞɨɜ ɩɨ ɫɜɟɞɟɧɢɹɦ,

ɫɨɨɛɳɚɟɦɵɦ ɚɪɦɹɧɫɤɢɦɢ ɩɢɫɚɬɟɥɹɦɢ, ɱ.  XIV, Cɉ6., 1869.

3

Ƚ.Ɇɟɥɢɤ-Ȼɚɯɲɹɧ. ɉɚɜɥɢɤɢɚɧɫɤɨɟ ɞɜɢɠɟɧɢɟ ɜ Ⱥɪɦɟɧɢɢ. ȿɪɟɜɚɧ,

1955; Ⱥ.Ƚ.ɂɨɚɧɧɢɫɹɧ. Ɉɱɟɪɤɢ ɢɫɬɨɪɢɢ ɚɪɦɹɧɫɤɨɣ ɨɫɜɨɛɨɞɢɬɟɥɶɧɨɣ ɦɵɫɥɢ, ɬ.

1. ȿɪɟɜɚɧ, 1957 (erm.dilindԥ); ɋ.Ɍ.ȿɪɟɦɹɧ. Ɋɚɧɧɟɮɟɨɞɚɥɶɧɚɹ ɤɭɥɶɬɭɪɚ

Ⱥɪɦɟɧɢɢ. Ɉɱɟɪɤɢ ɢɫɬɨɪɢɢ ɋɋɋɊ, III-IX ɜɜ., Ɇ., 1958

---

34

Q.M.Bartikyan n ԥsԥri dԥ pavlikianlar hԥrԥkat na hԥsr

olunmuúdur, Müԥllifin gԥtirdiyi sԥnԥdlԥrԥ (Partav kilsԥ y ÷ nca÷ n n

706-707-ci illԥrdԥ qԥbul etdiyi qԥrarlar) ԥsasԥn bu hԥrԥkat n meydana

gԥldiyi tarixi vԥ yeri müԥyyԥn etmԥk olar.

T.ø.Ter-Qriqoryan n Azԥrbaycan Elmlԥr Akademiyas  Tarix

ønstitutunun elmi arxivindԥ saxlan lan "Azԥrbaycan III-VII ԥsrlԥrdԥ",

Moisey Kalankatuklunun "Alban ölkԥsinin tarixi mԥsԥlԥsinԥ dair"

dԥrc olunmam ú ԥsԥrlԥrindԥ ԥrԥb istilas ndan ԥvvԥlki Azԥrbaycan

haqq nda bir çox maraql  mԥlumat vard r.

Ԥrԥb istilas ndan ԥvvԥlki Azԥrbaycan n orta ԥsrlԥr

úԥhԥrlԥrinin hԥyat na dair mԥsԥlԥlԥri tԥdqiq etmԥk üçün Azԥrbaycan

tarixçilԥri vԥ arxeoloqlar ndan Y.A.Paxomov, Q.M.Aslanov,

Q.M.Ԥhmԥdov, ø.M.Cԥfԥrzadԥ, S.M.Qaz yev, R.M.Vahidov vԥ

Z.ø.Yampolskinin ԥsԥrlԥrindԥn istifadԥ etmiúik. Qaz nt lar zaman

ԥldԥ edilԥn materiallara hԥmçinin mԥnbԥlԥrԥ ԥsasԥn müԥyyԥn

edilmiúdir ki, Qafqaz albanlar n n gürcü vԥ ermԥni yaz lar  ilԥ ümumi

ԥlamԥtlԥri  olan  öz  yaz s   olmuúdur.  Qeyd  etmԥk  laz md r  ki,  bu

mԥsԥlԥnin öyrԥnilmԥsindԥ akademiklԥrdԥn A.Q.ùanidze, ù.Abuladze,

L.M.Melikset-Bek vԥ Z.ø.Yampolskinin böyük xidmԥti olmuúdur.

K.V.Treverin  ԥsԥri  eram zdan  ԥvvԥl  IV  ԥsrdԥn  eram z n  VII

ԥsrinԥ qԥdԥr Albaniyan n tarixi vԥ mԥdԥniyyԥti aspektlԥrinin

öyrԥnilmԥsinԥ hԥsr edilmiúdir. Ԥsԥr ona görԥ maraq do÷urur ki,

burada ölkԥnin tarixi vԥ arxeologiyas na dair materiallar birlikdԥ

toplanm úd r. Bir s ra nԥticԥlԥrinin mübahisԥli olmas na baxmayaraq,

K.V. Treverin kitab  Azԥrbaycan n (Albaniyan n) orta ԥsrlԥr tarixi ilԥ

maraqlananlara laz mi kömԥk göstԥrԥ bilԥr.

Öz ԥsԥrlԥrindԥ Azԥrbaycan n ԥrԥb istilas ndan ԥvvԥlki

dövrünün tarixinԥ diqqԥt yetirԥn xarici tarixçilԥrdԥn, Sasanilԥr

imperiyas n n tarixinԥ dair böyük bir tԥdqiqat n müԥllif  olan

Q.Raulinsonu, "Sasanilԥr zaman nda  øran"  ԥsԥrinin müԥllifi

A.Kristenseni, "Sasanilԥr dövründԥ Qafqaz vԥ Ermԥnistan n hԥrbi

cԥhԥtdԥn müstԥmlԥkԥyԥ  çevrilmԥsi"  adl   mԥqalԥnin müԥllifi

C.Kramersi, "Bizans imperiyas n n tarixi" çoxcildli ԥsԥrinin müԥllif

ù.Lebonu, "Atropatenada Roma vԥ Bizans müharibԥlԥri" adl

mԥqalԥnin müԥllifi V.Minorskini, Qafqazdan Bizans ԥrazisinԥ

---

35

mühacirԥt etmiú, pavlikianlar haqq nda mԥqalԥ yazm ú Q.le Strenci

göstԥrmԥk olar.

Vyanada ç xan "Handes Amsoria" jurnal n n redaktoru

mxitarist N.Akinyan bütün xarici tԥdqiqatç lar aras nda xüsusi

mövqe tutur. øllԥrdԥn bԥri N.Akinyan Moisey Kalankatuklu

(Dasxuranl n n) "A÷van tarixi"ni tԥnqidi surԥtdԥ tԥhlil edԥn

mԥqalԥlԥr yaz r. Bir cԥhԥti qeyd etmԥmԥk haqs zl q olard  ki,

N.Akinyan Qafqazda qriqoryan kilsԥsinin ilkinliyi mԥsԥlԥsinԥ dair

yaz lar nda mԥsԥlԥdԥn dԥrindԥn baú ç xard ÷ n  göstԥrir, f krini isbat

etmԥk üçün hԥtta mümkün olmayan hԥr úeyi edir. Özünün hԥr bir

yeni mԥqalԥsindԥ N.Akinyan daha faydal  iúlԥrdԥ tԥtbiq olunma÷a

layiq böyük mԥharԥt vԥ dԥqiqliklԥ orta ԥsr "yalanç lar n n", yԥni

Albaniya tarixinin müstԥqil inkiúaf  lehinԥ dan úma÷a cüzi dԥ olsa

sԥy göstԥrmiú tarixçi vԥ xronika müԥlliflԥrinin ԥleyhinԥ ç x r.

Albaniya tarixçisi Moisey Kalankatuklu haqq ndak  bütün

mԥqalԥlԥrindԥ N.Akinyan tarixi hԥqiqԥti tԥhrif etmԥyԥ çal ú r ki,

bizim bԥzi müasir tԥdqiqatç lar da tԥԥssüf ki, bundan istifadԥ edirlԥr.

Misal üçün, N.Akinyan belԥ hesab edir ki, "A÷van tarixi"nin

müԥllifi Moisey Kalankatuklu, demԥk olar ki, bütün hadisԥlԥri

ermԥni müԥlliflԥrinin ԥsԥrlԥrindԥn sadԥcԥ olaraq köçürmüúdür vԥ

buna görԥ hԥmin mԥnbԥ ԥhԥmiyyԥtsiz bir úeydir. Daha sonra

N.Akinyan “A÷van tarixi"nin müԥllifini bir çox hadisԥ vԥ

úԥxsiyyԥtlԥri özündԥn uydurmaqda ittiham edir. N.Akinyan bunlar n

s ras na alban knyaz  Cavanúiri dԥ daxil edԥrԥk iddia edir ki,

"ümumiyyԥtlԥ belԥ bir knyaz heç olmam úd r".

Lakin N.Akinyan n mԥqalԥlԥrindԥ Gürcüstan katolikosu

Kürion vԥ Albaniya katolikosu Viro haqq nda maraql  mԥlumatlar

vard r; müԥllif bu mԥlumat  Vyanada mxitaristlԥr kitabxanas nda

saxlan lan nadir ԥlyazmalar ndan götürmüúdür.

Azԥrbaycan ԥhalisinin bir qisminԥ islam dininin, digԥr

qisminԥ isԥ qriqoryan dininin qԥbul etdirilmԥsi ciddi mԥsԥlԥlԥrdԥndir.

Ԥrԥb istilas na mԥruz qalm ú ölkԥlԥrdԥ islam dininin yay lmas

haqq nda istԥr tԥdqiqat xarakteri daú yan, istԥrsԥ dԥ kütlԥvi xarakterli

bir çox ԥsԥr yaz lm úd r. Ԥrԥb istilas na qԥdԥr Azԥrbaycan ԥhalisinin

bir qismi (cԥnubda yaúayanlar) atԥúpԥrԥst; digԥr qismi isԥ (úimalda

---