Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Ərəblərin hücumu ərəfəsində - Azərbaycanda sosial-iqtisadi münasibətlər (VI əsrin axırı - VII əsrin əvvəli)
76 Mehranın nəvəsi igid Vardan 1 Arranın Eranşahik 2 sülaləsindən olan keçmiş hakimlərinin son 60 nümayəndəsinə yemək vaxtı"zəhərli çörək" verib onları məhv etdi və bundan sonra bütün Arran qəti olaraq yeni sülalənin əlinə keçdi. O, köhnə sülalədən yalnız öz qızlarından birinin əri Zərmehr Eranşahiki 3 öldürməyib salamat buraxdı. İgid Vardanın nəvəsi Varaz-Qriqorun (628-636) 4 hökmranlığında Mehranilər xristianlığı qəbul etmiş və hətta iki dəfə xaçaçuran edilmişlər; birinci dəfə imperator İrakli, ikinci dəfə isə katolikos Viro tərəfindən xaç suyuna salınmışlar. Mehranilər sülaləsinin ən görkəmli nümayəndəsi Varaz- Qriqorun ikinci oğlu knyaz Cavanşir idi (637/8-680) 5 ; onun
hökmranlığı dövründə ərəblər Arranı istila etməyə başladılar. 1 M.Kalankatuklu igid Vardanı Aquen dini yığıncağının iştirakçısı kimi göstərir və "Girdimanın hakimi" adlandırır, lakin sonralar (səh. 276/225) onu "İsaya etiqad edən" Vardan adlandırır və deyir ki, o, "Girdiman qalasını tikməmişdir". Burada açıq-aşkar anlaşılmazlıq var, çünki 136/108-ci səhifədə bunun əksini yazır. 2 Bu Arran sülaləsinin adı olub (bax: M.Kalankatuklunun əsərində "Arran" adına, səh. 31/24), Markvartın iddia etdiyi "İranşah" titulu deyildir, çünki o, "Aronsaxik sözünü düzəldib "Aransaxik" şəklində yazmışdır. B a x; История Агван, səh. 71,261, 266/55,209,214. 3 З.М.Буниятов. Шаки; History, p.217. 4 Вараз-Гагел грузинских хроник (Bax: Е.С.Такайшвили. Источники грузинских литописей, стр. 128; Histoire de la Georgie, p. 228). Markvartın verdiyi 627-ci il tarixi düzəldilib 628 olmalıdır; bu ildə Viro həbsdən azad olmuşdur. Varaz-Qriqoradək Mehranilər sülaləsi təqribən belə davam etmişdir: Mehran - təqribən 480-ci il, Harmel - təqribən 510-cu il, I Vard - təqribən 540-cı il, igid Vardan - təqribən 570-ci il, II Vard - təqribən 600-cü il. 5 С.Т.Еремян. Политическая история Албании III-VII вв., СТР . 323: 636- 669 гг. ;
Cavanşirin adını S.T.Yeremyan vo K.V.Trever tərəfindən erməniləşdirildiyi diqqəti cəlbedir: S.T.Yeremyanın əsərində "Djuanşer", K.V.Treverin əsərində isə "Djıvanşer". B a x.: F.Justi. İranisches Namenbush, p. 123: "Alban knyazı Cavanşir Mehranilər nəslindəndir". Vardana görə (səh. 86) Arran knyazı Cavanşir və onun 77 2. Ərəblərin hücumu ərəfəsində - Azərbaycanda sosial-iqtisadi münasibətlər (VI əsrin axırı - VII əsrin əvvəli) Mənbələrdə Azərbaycan haqqında son dərəcə az məlumat mövcud olduğundan, bu dövrdə ölkənin daxili həyatını təsvir etmək çox çətindir. Cənubi Azərbaycan Sasanilər imperiyasının tərkibinə daxil olduğundan, onun bütün iqtisadi və siyasi həyatı mərkəzi şah hakimiyyətinə tabe edilmişdi. Şimali Azərbaycana gəldikdə, İran şahının buradakı mərzbanı şah sarayına hər il vaxtlı-vaxtında bac verilməsinə göz qoyurdu 1 . Xəzərlərin və ya bizanslıların ölkəyə soxulması nəticəsində mərzban ölkəni tərk etdikdə, bacı müvəqqəti olaraq, yeni istilaçı ağalar yığırdılar. bacısı (erməni hakimi) Qriqori Mamikonyanın əvvəlki arvadı albanlar adından Qriqordan Müqəddəs Qriqorinin çənəsini istəmişlər. M.Kalankatuklu (səh. 189, 190/151) qeyd edir ki, Müqəddəs Qriqorinin çənəsi Arrana I Varaz-Trdat - Cavanşİrin qardaşı oğlu zamanı verilmişdir. Ç.Dovsett onu Cavanşirin oğlu adlandırır. (B a x: History, p. 109-110, n. 7). 1 Albaniya Əşkanlərindən II Vaçe taxtdan əl çəkəndən sonra Sasanilərdən Perozun (Firuzun) (459-484) və hətta Valaş tərəfindən Albaniya taxtında bərpa edilən Vaçenin qardaşı III Vaçaqanın (484-488) hökmranlığında Albaniya VII əsrin başlanğıcınadək iqamətgahı Bərdədə olan İran mərzbanının nəzarəti altında idi (müqayisə et: C.Toumanoff. Iberia on the Eve of Bagratid Rule, p.236). Məsələn, Albaniyadakı İran mərzbanı Barzabod - Gürcüstan padşahı Vaxtanq Qorqasalın ana tərəfindən babasi olan bu şəxs "Vaxtanq Qorqasalın tarixi"ndə Arranın eristavı ("Eristav Ranis") adlandırılır.
78 Məlum olduğu kimi, Sasanilər, imperiyanın tərkibinə daxil olan xalqların siyasi istiqlaliyyətini məhv etməyə çalışırdılar. Bunun üçün İran şahları, özlərinə tabe olan ölkələrə mərzbanlardan canişin təyin edirdilər və bütün inzibati, məhkəmə və hərbi hakimiyyət onların əlində olurdu. Ölkəni idarə edən Sasanilərin dövlət sistemi və ölkənin daxili quruluşu haqqında məlumat, Ərəb xilafətinin bu və ya başqa təsisatının fəaliyyəti təsvir olunarkən ərəb müəlliflərinin gətirdiyi arayışlardan, Bizans müəlliflərinin əsərlərindəki materialdan və epiqraf xarakterli qədim erməni mənbələrindən əldə edilə bilər. Lakin bu məlumatların demək olar, hamısı yalnız ümumi şəkildə verilmişdir. Azərbaycan Sasanilər imperiyasının tərkib hissəsi olduğuna görə, torpaq sahibliyi, torpaqdan istifadə, vergi sistemi və s. demək olar, imperiyanın digər rayonlarında olduğu kimi idi. Şah hakimiyyətindən yalnız vassal kimi asılı olan Arranın özünəməxsus təsərrüfat sistemi var idi və İrandan fərqli olaraq, Arranda başlıca rolu xristian kilsəsi oynayırdı, yəni ölkənin vəziyyəti öz qonşuları olan Gürcüstan və Ermənistandakı vəziyyətin təqribən eyni idi. Sasanilərə və xəzərlərə ağır töycü verildiyinə baxmayaraq Arranın yarımasılı vəziyyəti onun məhsuldar qüvvələrinin artmasını təmin edir, təsərrüfat və mədəniyyətinin inkişafına kömək edirdi. Arranda yaxşı suvarma sisteminin olması sayəsində Kür çayı sahilindəki torpaqlar çox yaxşı dənli bitkilər və bağ-bostan məhsulu verirdi. Geniş torpaq sahələrində üzüm bağları salınmış, yağlı bitkilər və tut ağacı əkilmişdi, tut ağacları isə toxuculuq sənətinin inkişafına kömək edirdi. Əhali maldarlıq və balıqçılıqla da məşğul idi. Moisey Kalankatuklu Arran torpağının münbitliyi və yeraltı sərvətləri haqqında belə deyir: "Uca Qafqaz dağları arasında yerləşən Albaniya ölkəsi çoxlu təbii sərvətlərlə dolu və zəngindir. Böyük Kür çayı ölkənin ortasında sakitcə axaraq, böyük və kiçik balıq gətirir və öz suyunu Xəzər dənizinə tökür. Onun ətrafındakı çöllərdə bolluca taxıl və çaxır, neft və duz, ipək və pambıq və çoxlu zeytun ağacı vardır. Dağlarda qızıl, gümüş, mis və oxra çıxarılır. Vəhşi Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|