Azərbaycan respublikasinda regional ümumi daxiLİ
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §2.3 MHS-in istehsal hesabının əsas komponentləri və RÜDM-ə
- Aralıq istehlak Ümumi əlavə edilmiş dəyər (əsas qiymətlərlə) Əsas qiymətlərlə məhsul
37
vahidlərin Dövlət registri aparılır, orada təsərrüfatçılıq-sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən və qanunvericiliklə qadağan olunmayan digər fəaliyyət növləri ilə məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslərin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini, əsas və qeyri-əsas fəaliyyətini səciyyələndirən ünvan və statistika göstəriciləri əks etdirilir.
onların təsiri
İqtisadiyyatın vəziyyəti və inkişafı barədə əhatəli məlumatların əldə edilməsi yalnız ölkə iqtisadiyyatı üzrə MHS-in bütün hesabları, həmçinin iqtisadiyyatın sektorlarının “qalan dünya” ilə əməliyyatları barədə məlumatlar mövcud olanda mümkündür. Buna görə də, “qalan dünya” sektoru üçün də hesabların qurulması vacibdir. Milli Hesablar Sistemi istehsal, ilkin və təkrar bölgü və son istifadə proseslərini bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəli olan ayrı-ayrı hesablarda (sahələr və institusional bölmələr üzrə) qruplaşdırır. Hazırda Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı hesablar tərtib edilir: - Məhsul və xidmətlər hesabı; - İstehsal hesabı; - Gəlirlərin yaranması hesabı; - İlkin gəlirlərin bölüşdürülməsi hesabı; - Gəlirlərin təkrar bölüşdürülməsi hesabı; - Gəlirlərin istifadəsi hesabı; - Kapitalla əməliyyatlar hesabı; - Maliyyə hesabı [3]. İstehsal hesabı cari hesablar sırasında birinci hesabıdır. MHS-də əsas yerlərdən birini tutur “İstehsal” hesabı bilavasitə istehsalın nəticələrini (məhsul və xidmətlərin buraxılışını) və istehsal zamanı məhsul və xidmətlərin istifadəsini (aralıq istehlakı) əks etdirir. İstehsal hesabı həm iqtisadiyyatın hər bir sektoru və ya sahəsi, 38
həm də bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatı üzrə qurulur. İstehsal hesabının balanslaşdırıcı maddəsi birinci halda - ümumi əlavə dəyər, ikinci halda isə iqtisadiyyatın inkişafını səciyyələndirən göstərici olan ümumi daxil məhsul olacaqdır. Hər iki halda istehsal hesabının ilkin göstəricisi məhsul və xidmətlərin ümumi buraxılışıdır. Istehsal hesabının sxemi aşağıdakı kimidir[34]:
Ehtiyatlar Aralıq istehlak Ümumi əlavə edilmiş dəyər (əsas qiymətlərlə) Əsas qiymətlərlə məhsul və xidmətlərin ümumi buraxılışı Cəmi Cəmi MHS bir-biri ilə məntiqi qarşılıqlı əlaqədə olan hesablar, balanslar və köməkçi cədvəllər sistemidir. Bu sistem beynəlxalq miqyasda razılaşdırılmış konsepsiya, tərif, konvensiya, təsnifat və uçot qaydalarına uyğun qurulmuşdur. Sistemin əsas məqsədi iqtisadi təhlil aparmaq və iqtisadi siyasət üçün gərək olan iqtisadi göstəricilər sistemini hazırlamaq və onların qarşılıqlı əlaqəsini təmin etməkdir. Sistem müxtəlif səviyyəli və tərkibli institusional vahidlər və ya vahidlər qrupu üçün tərtib edilə bilər. Milli hesablar sistemində ilk hesab istehsal hesabıdır. Bu hesab institusional vahidlər, sektorlar (şöbələr) və iqtisadiyyat üzrə bütövlükdə tərtib edilir. İstehsalda yaranan gəlir sonrakı hesablara keçir. Odur ki, istehsal hesabının tərtib olunması üsulu bütün MHS-nə təsir edə bilər. İstehsal hesabının ünsürləri - məhsul və xidmətlərin ümumi buraxılışı, aralıq istehlak və əsas kapitalın istehlakıdır. İstehsal hesabının balanslaşdırıcı maddəsi əlavə edilmiş dəyərdir. Bu göstərici ümumi və xalis variantlarda, daha 39
doğrusu, əsas kapitalın istehlakını çıxmamaqla və çıxmaqla aşağıdakı kimi hesablana bilər: 1. Ümumi əlavə edilmiş dəyər, məhsul və xidmətlərin ümumi buraxılışından aralıq istehlakı çıxmaqla müəyyən edilir. 2. Xalis əlavə edilmiş dəyər, məhsul və xidmətlərin ümumi buraxılışından aralıq istehlakı və istehlak olunmuş əsas kapitalın dəyərini çıxmaqla tapılır. Lakin təcrübədə əsas kapitalın istehlakını ölçmək müəyyən çətinliklərlə əlaqədar olduğu üçün xalis əlavə edilmiş dəyərdən həmişə istifadə etmək mümkün olmur. Eyni zamanda sistemin sonrakı hesablarında balanslaşdırıcı maddənin hesablanması imkanını da nəzərdə saxlamaq lazımdır. Bu isə öz növbəsində əlavə edilmiş dəyərdən, daha doğrusu istehlak olunmuş əsas kapitalın dəyərinin çıxılması və ya çıxılmamasından asılı olaraq alınan mənfəət və ona bərabər tutulan gəlir, qarışıq gəlir, ilkin gəlirin saldosu və sairdən də asılıdır. Əlavə edilmiş dəyər fərdi istehsalçıların, sahələrin və sektorların Ümumi Daxili Məhsula (ÜDM) töhvəsini əks etdirir. Ümumi əlavə edilmiş dəyər gəlirlərin ilkin bölüşdürülməsi hesabına köçürülür. Nəzərə almaq lazımdır ki, əlavə edilən dəyər burada əməliyyat deyildir[3]. Ümumiyyətlə, hesablarda balanslaşdırıcı maddə iki məqsəd üçün istifadə olunur:
a) Ehtiyatlarla istifadə arasında bərabərlik yaratmaqla hesabı bağlayır; b) öz-özlüyündə maraqlı konsepsiya olduğu üçün. Deməli, istehsal hesabı əsas qiymətlərlə məhsul və xidmətlərin ümumi buraxılışı, onun tərkib ünsürləri ilə yəni aralıq istehlakla və ümumi əlavə edilmiş dəyərlə qarşılıqlı surətdə əlaqələndirən cədvəllər sistemindən ibarətdir. 2005-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasında istehsal hesabı aşağıdakı kimi olmuşdur. [9.s.23]
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|