28
Son istifadə üsulu ilə hesablanan ÜDM son istehlaka (Sİ) ixrac və idxal
saldosunu (İx - İd) uçota almaqla, ümumi yığımın (Üy) cəmini göstərir.
ÜDM = Sİ + Üy + (İx - İd)
Bu göstərici son istehlakçıların tələblərinin ödənilməsində və ölkənin milli
sərvətinin artmasında istifadə olunan ÜDM-un rolunu əks etdirir [3].
MHS-də ÜDM-un son istehlakı fərdi və dövlət istehlakına, habelə ixrac-idxal
saldosuna bölünür.
Beynəlxalq statistikanın tövsiyyə etdiyi ÜDM göstəricisi bir qədər də
təkmilləşdirilməlidir. Çünki, bu göstərici hər iki sferanı (maddi istehsal və qeyri-
maddi istehsal) əhatə etsə də uçotu çətin və ya heç mümkün olmayan bir çox
əməliyyatlar buraya daxil olmur. Evdar qadınların öz ev təsərrüfatındakı işi, alimlərin
hazır kitab, broşura və s. şəkildə çap olmamış («özü üçün») işləri, barter mübadiləsi,
kölgə biznesin gəliri, xırda «şirinlik» formasında ödənişlər və s. belə əməliyyatlara
aiddir.
ÜDM-un hesablanması üsullarının heç biri qeyri istehsal xarakterli
sövdələşmələri (xüsusilə transfert ödənişləri) əhatə etmir. Belə ödənişlərin həcmi
kifayət qədər böyük olmaqla yanaşı, ÜDM-un yenidən bölüşdürülməsində nəzərə
alınır. Transfert ödənişlərinə aşağıdakı ödənişlər aiddir:
1. Dövlət transfert ödənişləri (sosial sığorta üzrə ödənişlər, işsizliyə görə
yardım, təqaüd, pensiya, dövlət borcları üzrə faizlərin ödənilməsi və s.);
2. Fərdi transfert ödənişləri (fərdi fondlardan birdəfəlik ödənişlər, fərdi
şəxslərin verdiyi təqaüd, qiymətli kağızların alqı-satqısı və s.). Cari
istehsalı artırmadığına görə xalis maliyyə əməliyyatları (məsələn,
qiymətli kağızların alqı-satqısı) ÜDM-a daxil edilmir.
İllik istehsalın ümumi həcminin ölçüsü olan ÜDM ciddi bir qüsura malikdir: o
istehsalın həcmini illik amiortizasiya ayırmalarının məbləği (əsas kapitalın istehlakı)
qədər artırır. Nəzərə almaq lazımdır ki, cəmiyyətin rifahı yalnız istehsalın həcminin
29
artırılması yolu ilə təmin olunur. Xüsusi fondlarda yığılan amortizasiya ayırmaları
isə əhalinin həyat səviyyəsini yüksəltmir. Bunları nəzərə alaraq ÜMM və ÜDM
həcmini illik amortizasiya ayırmalarının məbləği (əsas kapitalın istehlaka) qədər
azaltmaqla, başqa makroiqtisadi göstəriciləri – xalis milli məhsul (XMM) və xalis
daxili məhsul (XDM) göstəricilərini hesablamaq olar. Bu göstəricilərin köməyi ilə
konkret ölkənin istehsal və istehlak etdiyi əmtəə və xidmətlərin illik ümumi həcmini
ölçmək mümkündür. Başqa sözlə, bu göstərici XMM-un istehsalını təmin etmək üçün
torpaq, işçi qüvvəsi, kapital və sahibkarlıq fəlaiyyəti üçün iqtisadi resursları iş
verənlərin gəlirlərinin həcmini əks etdirir.
XMM-da iqtisadi resursların rolunu əks etdirməyən yeganə komponent dolayı
(qeyri-müstəqim) vergilərdir. Odur ki, əmək haqqının, renta ödənişlərinin və
mənfəətin ümumi həcmi göstəricilərini müəyyən etmək üçün XMM-dan dolayı
(qeyri-müstəqim) xərcləri çıxmaq lazımdır. Bu yolla alınmış göstərici milli gəlir
adlanır.
Xalis daxili məhsulu hesablamaq üçün ÜDM-dan əsas kapitalın istehlakını
(amortizasiya ayırmalarını) çıxmaq lazımdır. Əsas kapitalın istehlakı yeni yaranmış
dəyər deyil, əvvəlcə yaranmış əsas fondların dəyərinin istehsal prosesində iştirakı ilə
əlaqədar istehlakıdır. Beləliklə, nəzəri cəhətcə əlavə edilmiş dəyər xalis nəticəyə aid
olan anlayışdır. Bu həm də daxili məhsula aiddir. Nəzəri cəhətdən daxili məhsul da
xalis nəticə ilə əlaqədar olan anlayışdır. Lakin ÜDM müxtəlif məqsədlər üçün istifadə
edilə bilər.
Sərəncamda olan ümumi milli gəlir də MHS-nin aqreqat göstəricilərindən
biridir. SÜMG bütün institusional vahidlərin-rezidentlərin sərəncamda olan
gəlirlərinin, yəni institusional vahidlərin son istehlak və əmanətlər üçün malik
olduqları gəlirlərinin cəmidir. SÜMG hesablamaq üçün UMG-dən qeyri-rezident
vahidlər tətərfindən ödənilən cari transfertləri (vergilərdən başqa istehsala və idxala
subsidiyaları çıxmaqla) çixib, rezident vahidlərin dünyanın qalan dövlətlərindən
aldıqları müvafiq tranfertləri cəmləmək lazımdır.
30
SÜMG-dən əsas kapitalın istehlakını çıxandan sonra sərəncamda qalan xalis
milli gəlir (SXMG) alınır.
Xarıcı ticarət qalığı (saldosu) ÜDM-un son istifadəsinin əsas ünsürü hesab
edilir. Bu göstərici ixracın həcmindən idxalın həcmini çıxmaqla hesablanır. İxracin
həcmi carı dövrün qiymətləri əsasında öz ölkəsinin valyutası və ya ABŞ dolları ilə
hesablanır. Idxalın ümumi həcmi müxtəlif ölkələrdə idxal olunan, məhsul, əmtəə və
göstərilən xidmətlərin dəyərinin ümumi yekununa bərabərdir. İdxalın yekunu carı
dövrün qiymətləri əsasında hər ölkənin öz valyutası, yaxud da ABŞ dolları ilə
müəyyənləşdirilir. Əgər, idxalın ümumi həcmi xarıcı ticarət tərəf müqabil
təşkilatlarının milli valyutası ilə ifadə olunarsa, bu zaman idxalın həcmi dövlətin milli
bankının müəyyən etdiyi valyuta məzənnəsi əsasında milli valyutaya və ya ABŞ
dollarına çevrilməklə hesablanır.
MHS –nin ən mühüm göstəricilərindən biri də milli qənaətdir (yığımdır). Bu
göstərici sətəncamda olan milli gəlirdən son istehlakın həcmini çıxmaqla hesbalana
bilər.
Xarici kreditləşmə (borc alma) dedikdə bütövlükdə iqtisadiyyat səviyyəsində
hər hansı bir ölkənin başqa bir ölkənin sərəncamına müvəqqəti verdiyi və ya həmin
ölkədən öz ölkəsinin sərəncamına müvəqqəti götürdüyü resursların həcmi nəzərdə
tutulur.
Milli sərvət insan əməyinin nəticəsi olan toplanmış maddi nemətlərin, torpaq və
təbii ehtiyatların, qızıl və xarici valyuta, qeyri-maddi aktivlərin məcmusudur.
MHS-nin mühüm makroiqtisadi göstəriciləri arasındakı qarşılıqlı əlaqəni
aşağıdakı kimi yazmaq olar:
1. Ümumi daxili məhsul
ÜDM
2. Əsas kapitalın istehlakı
ƏKİ
3. Xalis daxili məhsul
XDM=UDM-ƏKİ
4. Xaricdən alınan ilkin gəlirlərin qalığı (saldosu)
XİGQ
5. Ümumi milli gəlir UMG=ÜDM+XİSQ
6. Xalis milli gəlir
XMG=ÜMS-ƏKİ